روزهای سیاهی درپیش است. | احمد شاملو

روزهای سیاهی درپیش است. دوران پر ادباری که، گرچه منطقا عمری دراز نمی‌تواند داشت، از هم اکنون نهاد تیره‌ی خود را آشکار کرده است و استقرار سلطه ی خود را بر زمینه‌ئی از نفی دموکراسی، نفی ملیت، و نفی دستاورد های مدنیت و فرهنگ و هنر می‌جوید.اين چنین دورانی به ناگزیر پایدار نخواهد ماند، و جبر تاریخ، بدون تردید آن را زیر غلتک سنگین خویش در هم خواهد کوفت. اما نسل ما و نسل آینده، در این کشاکش اندوه‌بار، زیانی متحمل خواهد شد که بی گمان سخت کمر شکن خواهد بود. چرا که قشریون مطلق زده هر اندیشه ی آزادی را دشمن می‌دارند و کامگاری خود را جز به شرط امحاء مطلق فکر و اندیشه غیر ممکن می‌شمارند. پس نخستین هدف نظامی که هم اکنون می‌کوشد پایه‌های قدرت خود را به ضرب چماق و دشنه استحکام بخشد و نخستین گام‌های خود را با به آتش کشیدن کتابخانه‌ها و هجوم علنی به هسته‌های فعال هنری و تجاوز آشکار به مراکز فرهنگی کشور برداشته، کشتار همه‌ی متفکران و آزاد اندیشان جامعه است.اکنون ما در آستانه‌ی توفانی روبنده ایستاده‌ایم. باد نماها ناله‌کنان به حرکت درآمده‌اند و غباری طاعونی از آفاق بر خاسته است. می‌توان به دخمه‌های سکوت پناه برد، زبان در کام و سر در گریبان کشید تا توفان بی‌امان بگذرد. اما رسالت تاریخی روشنفکران، پناه امن جستن را تجویز نمی‌کند. هر فریادی آگاه کننده است، پس از حنجره‌های خونین خویش فریاد خواهیم کشید و حدوث توفان را اعلام خواهیم کرد.سپاه کفن پوش روشنفکران متعهد در جنگی نابرابر به میدان آمده‌اند. بگذار لطمه‌ئی که بر اینان وارد می‌آید نشانه‌نی هشدار دهنده باشد از هجومی که تمامی دستاوردهای فرهنگی و مدنی خلق‌های ساکن این محدوده ی جغرافیایی در معرض آن قرار گرفته است.

سرمقاله‌ی کتاب جمعه – شماره یک- سال اول – پنجشنبه ٤مرداد ماه ١٣٥٨

https://www.instagram.com/p/CC-e0U6BJAu/

گزارش این علف بی‌رنگ به همراه تو این گونه‌ست | هوشنگ چالنگی

هوشنگ چالنگی (زاده ۱۳۲۰ خورشیدی در مسجد سلیمان)، شاعر معاصر اهل ایران است. او در کنار شاعرانی چون احمدرضا احمدی، بهرام اردبیلی، مجید فروتن، پرویز اسلامپور و بیژن الهی «شعر موج نو» و در ادامهٔ آن «شعر دیگر» را پایه‌گذاری کردند.

چالنگی نخستین بار توسط «احمد شاملو» در مجلهٔ خوشه به جامعهٔ ادبی ایران معرفی شد. اما چالنگی پس از تقابل با شعر شاملو به جرگهٔ شعر دیگر پیوست و این باعث شد شعر او دچار تغییرات نحوی زبان شده و تمامیت معماری آن را تحت تأثیر قرار گیرد.

دوران تحولات اجتماعی جامعهٔ ایران در دههٔ ۱۳۶۰ شعر او را نیز تحت تأثیر قرار داد و او را به سکوت کشاند. چالنگی در آن دوره نسبت به دوران جوانی‌اش کار خاصی ننوشت.

حفظ ریتم و آهنگ درونی شعر از طریق دقت و ظرافت در همنشینی واژگان، یکی از اصلی‌ترین ویژگی‌های اشعار هوشنگ چالنگی است؛ اشعاری که در آن‌ها زبان در عین سادگی و نزدیکی به نثر، از آهنگی درونی پیروی می‌کند و نرم و آهسته پیش می‌رود؛ گرچه در پشت این آهستگی انگار حادثه‌ای در حال رخ دادن است؛ حادثه‌ای فشرده‌شده در تصویرهای آهنگین اشعار و گاه تصویرهای شاعر، سخت با طبیعت می‌آمیزند و از دل طبیعت سر برمی‌کنند.

در شعرهای چالنگی نوعی معماری تصویری وجود دارد که معنا را در متن شعرها به تعویق می‌اندازد که باعث از بین رفتن مشخصه‌های تک‌معنایی واژگان می‌شود. با این وجود، زمان در آثار جدیدتر وی به معنای فرصت و امکان نیست بلکه نوعی تعویق و بازآفرینی معنا و فضاست، در حالی‌که تا پیش از این، این نوع رفتارهای شعری را بیشتر در آثار یدالله رؤیایی و بهرام اردبیلی شاهد بوده‌ایم

چالنگی در مورد رابطهٔ مدرنیسم و شعر معتقد است شیوهٔ شعر طوری است که مدرنیسم مورد علاقهٔ ما شاید در آن اتفاق نیفتد و در لایه‌های درونی شعر حضور کلی پیدا نکند. مدرنیسم باید در همان خوانش اول توسط مخاطب حس شود؛ با این وجود به باور چالنگی در بسیاری از کارها این ویژگی دیده نمی‌شود.

چالنگی در مورد شعر دیگر معتقد است شعر ناب یعنی مردم کشورش و معتقد است مخاطبان شعر در بهترین نقطهٔ شناسایی شعر قرار دارند و در این میان مخاطب متبحر و باهوش می‌تواند در تعیین تکلیف وضعیت شعر حضور تأثیرگذار داشته باشد.

چالنگی اشرافیت فرهنگی–فلسفی را در شعر محکوم می‌کند و معتقد است: «اگر شعر فقط یک تأویل فلسفی داشته باشد، نمی‌تواند موجودیت پیدا کند.»


چالنگی گرچه مدتی بعد از فعالیت در مجلهٔ خوشه به جرگهٔ اعضای شعر دیگر و شعر موج نو پیوست اما حضور قاطع احمد شاملو و تأثیر او را کتمان نمی‌کرد. او معتقد بود شاملو مهم‌ترین شاعر تاریخ ادبیات ایران است، به‌طوری‌که می‌توان شعر فارسی را به دورهٔ پیش و پس از شاملو تقسیم کرد. چالنگی معتقد است شاملو به‌تنهایی نوعی مشروطه در مشروطهٔ شعر فارسی است. با این وجود، چالنگی مدرنیسم شعر دیگر را بیشتر دوست داشت.

احمد شاملو نیز هوشنگ چالنگی را آبروی شعر فارسی می‌دانست. همچنین بسیاری از منتقدان چالنگی را بهترین شاعر شعر ناب خوانده‌اند. چالنگی گرچه تا مدت‌ها دفتر شعری منتشر نکرد اما همواره در شعر معاصر ایران حضوری تأثیرگذار داشته‌است.

او از تأثیر نیما یوشیج بر شعر خود و شاعران شعر دیگر نیز می‌گوید:

در رابطه با شعر نیما می‌توانم بگویم شعر دیگری‌ها از آنان بودند که به‌شدت شعر نیما را دوست می‌داشتند. اکثر دوستان شعر دیگر به‌خصوص بیژن الهی و بهرام اردبیلی بهترین‌های نیما را از حفظ بودند و بر سر بعضی واژه‌ها و دیگر مسایل مربوط به شعر او گفتگو داشتند. من خود نیز کارهایی از نیما را که هنوز در حفظ دارم مربوط به زمان‌هایی است که هنوز ۳۰ساله نشده بودم. زمانی که ۱۷–۱۸ساله بودم بیشتر اشعاری را که لحن حماسی مثل «آی آدم‌ها» یا «ول کنید اسب مرا» داشتند دوست می‌داشتم و بعدها به سوی اشعاری که عمق و شاعرانگی بسیار بیشتری داشتند جذب شدم مثل «به شب آویخته مرغ شباویز» یا «چوک و چوک گم کرده راهش»…


هوشنگ چالنگی که از اعضای اصلی حلقهٔ شعر دیگر بود، در دههٔ ۱۳۴۰ کارهای خود را در قالب دو جلد کتاب «شعر دیگر» همراه دیگر شاعران این گروه منتشر کرد. چالنگی پیش از انقلاب ۱۳۵۷ ایران برای انتشار هیچ کتابی اقدام نکرد و انتشار کتابی مستقل از خود را، تا چهل سال پس از سرودن مشهورترین شعرهایش، یعنی تا سال ۱۳۸۳ که «زنگولهٔ تنبل» به چاپ رسید، عقب انداخت. این کتاب در نشر سالی به چاپ رسید.

پس از این کتاب، چالنگی کتاب آبی ملحوظ را در سال ۱۳۸۷ با همان ناشر منتشر کرد. این کتاب نخستین بار در سال ۱۳۸۴ مجوز نشر را دریافت کرده بود اما با تأخیری سه‌ساله و با اضافه شدن شعرهایی به آن در چند مرحله به چاپ رسید. یک کتاب دیگر چالنگی نیز که تاکنون در بازار نشر دیده نشده و به احتمال بسیار زیاد اصولاً به چاپ نرسیده، با عنوان «نزدیک با ستارهٔ مهجور»، در سال ۱۳۸۱ از سوی انتشارات صمد اهواز تا مرحلهٔ فهرست‌نویسی پیش رفته‌است. همچنین نشر سالی، در سال ۱۳۸۰، نخستین بار کتابی از چالنگی را با عنوان «آن‌جا که می‌ایستی» تا مرحلهٔ فهرست‌نویسی پیش برد. به نظر می‌رسد این کتاب، شکل اولیهٔ همان کتاب «زنگوله تنبل» باشد که سه سال بعد، در سال ۱۳۸۳، با افزوده‌ها و نامی جدید از سوی همین نشر به چاپ رسید.

آن‌جا که می‌ایستی، تهران: نشر سالی، ۱۳۸۰
نزدیک با ستارهٔ مهجور، اهواز: انتشارات صمد، ۱۳۸۱
زنگولهٔ تنبل، تهران: نشر سالی، ۱۳۸۳
آبی ملحوظ، تهران: نشر سالی، ۱۳۸۷
گزینهٔ اشعار، تهران: انتشارات مروارید، ۱۳۹۱

از مهم‌ترین مقالاتی که تاکنون به شعر چالنگی پرداخته‌اند، می‌توان به این‌ها اشاره کرد:

ت‍ب‍ی‍ی‍ن‍ی ک‍وت‍اه ب‍ر ش‍ع‍ره‍ای ه‍وش‍ن‍گ چ‍ال‍ن‍گ‍ی، منوچهر آتشی. مجلهٔ کارنامه، ش۳۶، (ش‍ه‍ری‍ور ۱۳۸۲): ص۱۰۹–۱۱۰.
چشم‌بستن در کشف ستاره، هوشیار انصاری‌فر. روزنامهٔ شرق، ۲ مرداد ۱۳۸۶، ص۲۸.
برهٔ پرهیاهوی زنگولهٔ تنبل: مروری بر اشعار هوشنگ چالنگی، رامین یوسفی. روزنامهٔ اعتماد ملی، ۲۹ فروردین ۱۳۸۷: ص۱۰.
اتفاق غنیمت، هرمز علی‌پور. روزنامهٔ شرق، ۱۴ مرداد ۱۳۸۶، ص۱۵.
ن‍ف‍س‌ک‍ش‍ی‍دن ب‍ا ده‍ان پ‍ل‍ن‍گ: دربارهٔ مجموعه شعر زنگولهٔ تنبل، غلام‌رضا صراف. کتاب ماه ادبیات و فلسفه، ش۶۳ (دی ۱۳۸۱): ص۱۰۸–۱۱۱.
داس‍ت‍ان دو ن‍س‍ل، امید روحانی. روزنامهٔ همشهری، (۱۴ اس‍ف‍ن‍د ۱۳۸۱): ص۱۷.

الف 
و گزارش این علف بی رنگ به همراه تو این گونه ست 
اگر این شب ست 
اگر این نسیم به همراه تو نواده ی خوابالود هم 
سیاهی ی تنها خود تویی 
بهین شب تنها که خود می سازی و 
آبها که در پای تو می خسبند 
رنگ می گیرد.

ب
نمی گذارمت که بنشینی که درختانت بینند 
چون از میانه بگذاری و راز درمیان باشی 
وانکوت که به یاد آرد خود تویی 
نا گشوده ی ایام 
و ماه بی رفتار 
گاه که نمی گذاریم که بنشینم

پ
و به گاه که بر تو هایل شود 
گر ازو پرسی 
به دیدگان سربین 
با تو سخن می دارد 
و می گذارد که نسیم قلب تو واکند 
میان این همه روز

می‌خواهم فرو شوم به چاه می‌خواهم مرگم را جرعه جرعه بمیرم. می‌خواهم قلبم را آکنده از خزه کنم

احساس کردم که مرا کشته‌اند. به کافه‌ها، قبرستان‌ها، کلیساها یورش بردند. میان بشکه‌های شراب و گنجه‌ها را گردیدند. سه نفر را به خون کشیدند تا دندان‌های طلا را بکشند. اما مرا هرگز نیافتند. آیا هرگز نیافتنم؟ نه، هرگز نیافتنم.

فدریکو گارسیا لورکا، آوازهای کولی

فدریکو خسوس گارسیا لورکا (به اسپانیایی: Federico del Sagrado Corazón de Jesús García Lorca) (زاده ۵ ژوئن ۱۸۹۸ – درگذشته ۱۹ اوت ۱۹۳۶) شاعر و نویسنده اسپانیایی است. او همچنین نقاش، نوازنده پیانو، و آهنگ‌ساز نیز بود. او یکی از اعضای گروه نسل ‘۲۷ بود. لورکا در ۳۸ سالگی به دست پارتیزان‌های ملی در جنگ داخلی اسپانیا کشته شد.

دوران جوانی

فدریکو به تاریخ ۵ ژوئن ۱۸۹۸ در دهکده Fonte Vacros در جلگه گرانادا، چند کیلومتری شمال شرقی شهر گرانادا زاده شد در خانواده ای که پدر یک خرده مالک مرفه و مادر فردی متشخص و فرهیخته بود. نخستین سال‌های زندگی را در روستاهای غرناطه؛ پایتخت باستانی اسپانیا، شهر افسانه‌های کولیان و آوازهای کهنه می‌گذراند.

شاید از این روی و به خاطر بیماری فلج که تا ۴ سالگی با او بود و او را از بازی‌های کودکانه بازداشت، فدریکوی کودک به داستان‌ها و ترانه‌های کولی رغبت فراوانی پیدا می‌کند، آنچنانکه زمزمه این آوازها را حتی پیش از سخن گفتن می‌آموزد. این فرهنگ شگرف اسپانیایی کولی است که در آینده در شعرش رنگ می‌گیرد. لورکا بدست مادر با موسیقی آشنا می‌شود و چنان در نواختن پیانو و گیتار پیشرفت می‌کند که آشنایانش او را از بزرگان آینده موسیقی اسپانیا می‌دانند، ولی درگذشت آموزگار پیانویش به سال ۱۹۱۶چنان تلخی عمیقی در او به جای می‌گذارد که دیگر موسیقی را پی نمی‌گیرد.

هم‌زمان با فرارسیدن سن تحصیل لورکا، خانواده به گرانادا نقل مکان می‌کند و او تا زمان راهیابی به دانشگاه از آموزش پسندیده با طبقه اجتماعی اش برخوردار می‌شود .(در همین سال‌هاست که فدریکو موسیقی را فرا می‌گیرد) ولی هر گز تحصیل در دانشگاه را به پایان نمی‌رساند، چه در دانشگاه گرانادا و چه در مادرید. باری در همین سال‌هاست که در Residencia de Etudiante مادرید – جایی برای پرورش نیروهایی با افکار لیبرالی ـ لورکا، شعرش را بر سر زبان‌ها می‌اندازد و در همین دوره‌است که با نسل زرین فرهنگ اسپانیا آشنا می‌شود.

زندگی هنری

پژوهشهای لورکا، هرگز در چارچوب «فلسفه» و «حقوق» که به تحصیل آن‌ها در دانشگاه سرگرم بود، باقی نمی‌ماند. مطالعه آثار بزرگان جهان از نویسندگان جنبش ۹۸ چون ماچادو (Machado) و آسورینAzorin) (و همینطور آثار شاعران معاصر اسپانیا چون روبن داریو (Roban Dario)، خیمنز گرفته تا نمایشنامه‌های کلاسیک یونانی، از لورکا شاعری با دستان توانا و تفکری ژرف و گسترده می‌سازد.

لورکا نخستین کتابش (به نثر) را در سال ۱۹۱۸ به نام «باورها و چشم‌اندازها» (Impersiones y Viajes) در گرانادا به چاپ می‌رساند.

به سال ۱۹۲۰ نخستین نمایشنامه اش با نام «دوران نحس پروانه‌ها» (el malificio de la mariposa) را می‌نویسد و به صحنه می‌برد که با استقبال چندانی روبرو نمی‌شود.

و سال بعد (۱۹۲۱)، «کتاب اشعار» (Libre de Poems) که نخستین مجموعه شعرش است را منتشر می‌کند.

۱۹۲۲ سالی است که با مانوئل دفایا جشنواره بی‌همتا کانته خوندو(Conte Jondo)، آمیزه‌ای از افسانه‌ها، آوازها و پایکوبیهای کولیان اسپانیا که می‌رفت در هیاهوی ابتذال آن سال‌های فلامنکو به دست فراموشی سپرده شود، را برپا می‌کند.

لورکا در ۱۹۲۷ «ترانه‌ها (Canciones)» را منتشر می‌کند و نمایشنامه «ماریانا پیندا» (Mariana Pineda) را در ماه ژوئن همین سال به صحنه می‌برد و در بارسلونا نمایشگاهی از نقاشی‌هایش بر پا می‌شود.

در ۱۹۲۸ محبوبترین کتابش، «ترانه‌های کولی» (Romancero Gitano) منتشر می‌شود. نشانی که بسیاری آن را بهترین کار لورکا می‌دانند. مجموعه‌ای که شهرتی گسترده را برای فدریکو به ارمغان می‌آورد چنان‌که لقب «شاعر کولی» را بر او می‌نهند.

شکل‌گیری هسته نمایشنامه «عروسی خون» با الهام از خبر قتل نیخار (Nijar) در روزنامه‌ها، نیز به سال ۱۹۲۸ بر می‌گردد.

در تابستان ۱۹۲۹ شاعر به نیویورک سفر می‌کند و برای آموختن انگلیسی وارد دانشگاه کلمبیا می‌شود. در نیویورک است که لورکا به شعر سختش می‌رسد. به سرزنش از شهری با معماریهای مافوق آدمین، ریتم سرگیجه‌آور و هندسهٔ اندوهناک می‌رسد.

حاصل سفر نیویورک مجموعه اشعاری است با نام «شاعر در نیویورک» که در ۱۹۴۰ (پس از مرگ شاعر) منتشر می‌شود. واژه‌هایی که مملو از همدردی با سیاهان آمریکا است و اثر دیگری که نمایشنامه‌ای شعرگونه و ناتمام و کارایی گرفته از سفر شاعر به آمریکاست «مخاطب»Audience یا به تعبیر گروهی دیگر «مردم»(people) نام دارد.

فدریکو، دربهار ۱۹۳۰ خسته از زندگی سیاه «هارلم» و ریشه‌های فولادی آسمان خراشهای نیویورک، در پی یک دعوت نامه جهت سخنرانی در «هاوانا» به آغوش سرزمینی که آن را «جزیره‌ای زیبا با تلألو بی پایان آفتاب» می‌خواند، پناه می‌برد. شاید دوماه اقامت لورکا درکوبا و خو گرفتن دوباره‌اش با ترانه‌های بومی و تم اسپانیایی آن بود که سبب گشت تا شاعر به اندلس اش بازگردد. در همین سال است که نگارش «یرما» را آغاز می‌کند. با بازگشت به اسپانیا در خانه پدری (گرانادا) ساکن می‌شود و «مخاطب» را در جمع دوستانش می‌خواند و در زمستان «همسر حیرت‌آور» (la zapatero prodigiosa) را به صحنه می‌برد (در مادرید).

 
مجسمه فدریکو گارسیا لورکا

سال بعد (۱۹۳۱) «چنین که گذشت این ۵ سال» را می‌نویسد که تنها پس از مرگش یه صحنه می‌رود و پس از آن کتاب جدیدش به نام «ترانه‌های کانته خوندو» el poems del Conte Jondo، که در ادامه کار بزرگش در جشنواره کانته خوندو و «ترانه‌های کولی» است را منتشر می‌کند.

در ماه آوریل حکومت جمهوری در اسپانیا اعلام موجودیت می‌کند و این سبب می‌شود تا شاعر، که تئاتر را بی‌وقفه به روی مردم می‌گشاید، بیش از پیش موفق شود. چرا که در ۱۹۳۲ به نام کارگردان یک گروه تئاتر سیار (la barraca) که کسان آن را بازیگران آماتور پایه‌ریزی می‌دادند به شهرها و روستاهای اسپانیا می‌رود و آثار کلاسیک و ماندگاری چون کارهای لوپه دبگا) l’ope de vega (و کالدرون) Calderon) و .. را به اجرا درمی‌آورد.

در زمستان همین سال «عروسی خون» را در جمع دوستانش می‌خواند و به سال ۱۹۳۳ آن را به صحنه می‌برد (مادرید). اجرای این تراژدی با کامیابی و استقبال بی‌مانندی روبه رور می‌شود، و همچنین وقتی در همین سال شاهکارش را به آرژانتین می‌برد و در بوئینس آیرس به نمایش درمی‌آورد، این کامیابی برای لورکا تکرار می‌شود.

در همین سفر (از سپتامبر ۱۹۳۳ تا مارس ۱۹۳۴) است که هسته” دنا رزیتاً شکل می‌گیرد. ۱۹۳۴ سالی است که فدریکو، «یرما» (Yerma) و «دیوان تاماریت)» (Divan del Tamarit) را به پایان می‌رساند. «یرما» نیز چونان اثر پیشین (عروسی خون) تراژدی است که از فرهنگ روستائیان اندلس و ناامیدی ژرف اشان سرچشمه می‌گیرد؛ و درخشانترین جای شعر لورکا (و حتی اسپانیا) به همین سال است که رقم می‌خورد. «مرثیه‌ای برای ایگناسیو سانچز مخیاس» Mejias Lianto por Ignacio Sanchez؛ سوگنامه‌ای که برای همیشه در تاریخ ادبیات جهان بی‌مانند و بی جانشین ماند؛ شعری جادویی برای دوستی گاوباز که مرگی دلخراش را در میدان گاوبازی در آغوش می‌کشد.

اشعار فدریکو گارسیا لورکا ترجمه احمد شاملو

فدريکو گارسيا لورکا درخشانترين چهره شعر اسپانيا و در همان حال يکی از نامدارترين شاعران جهان است. شهرتی که نه تنها از شعر پر مايه او که از زندگی پرشور و مرگ جنايتبارش نيز به همان اندازه آب می خورد. به سال 1899 در فونته کا واکه روس – دشت حاصلخيز غرناطه – در چند کيلومتری شمال شرقی گرانادا به جهان آمد. در خانواده ای که پدر روستايی مرفهی بود و مادر زنی متشخص و درس خوانده. تا چهار سالگی رنجور و بيمار بود، نمی توانست راه برود و به بازيهای کودکانه رغبتی نشان نمی داد. اما به شنيدن افسانه ها و قصه هايی که خدمتکاران و روستاييان می گفتند و ترانه هايی که کوليان می خواندند شوقی عجيب داشت… عشق آتشين لورکا به هنر نمايش هرگر در او کاستی نپذيرفت و همين عشق سرشار بود که او را علی رغم عمر بسيار کوتاهش به خلق ناميشنامه های جاويدانی چون عروسی خون، يرما و خانه برناردا آلبا و زن پتياره رهنمون شد. بدين سان نخستين آموزگاران لورکا مادرش بود که خواندن و نوشتن بدو آموخت و نيز با موسيقی آشنايش کرد، و مزرعه خانوادگی او بود که در آن سنتهای کهن آندلس را شناخت و با ترانه های خيال انگيز کوليان چنان انس گرفت که برای سراسر عمر کليد قلعه جادويی شعر را در دستهای معجزه گر او نهاد. لورکا سالهای فراوانی در دارلعلم گرانادا و مادريد به تحصيل اشتغال داشت اما رشته خاصی را در هيچيک از اين دو به پايان نبرد و در عوض فرهنگ و ادب اسپانيايی را به خوبی آموخت. از او شاعری بار آورد که آگاهی عميقش از فرهنگ عاميانه اسپانيايی حيرت انگيز است و تمام اسپانيا در خونش می تپد. هنگامی که رژيم جمهوری مطلوب لورکا در اسپانيا مستقر شد او که هميشه بر آن بود که تياتر را به ميان مردم ببرد اقدام به ايجاد گروه نمايشی سياری از دانشجويان کرد که نام لابارکا را بر خود نهاد. اين گروه مدام از شهری به شهری و از روستايی به روستايی در حرکت بود و نمايشنامه های فراوانی را بر صحنه آورد. در پنج ساه آخر عمر خويش لورکا کمتر به سرودن شعری مستقل پرداخت. می توان گفت مهمترين شعر پيش از مرگ او و شاهکار تمامی دوران سرايندگيش مرثيه عجيبی است که در مرگ دوست گاوبازش ايگناسيو سانچز مخياس نوشته و از لحاظ برداشتها و بينش خاص او از مرگ و زندگی، با تراژدی هايی که سالهای اخر عمر خود را يکسره وقف نوشتن و سرودن آنها کرده بود در يک خط قرار می گيرد. يعنی سخن از سرنوشت ستمگر و گريزناپذيری به ميان می آورد که قاطعانه در ساعت پنج عصر لحظه احتضار و مرگ ايگناسيو را اعلام می کند. لورکا هرگز يک شاعر سياسی نبود اما نحوه برخوردش با تضادها و تعارضات درونی جامعه اسپانيا به گونه ای بود که وجود او را برای فاشيستهای هواخواه فرانکو تحمل ناپذير می کرد. و بی گمان چنين بود که در نخستين روزهای جنگ داخلی اسپانيا – در نيمه شب 19 اوت 1936 – به دست گروهی از اوباش فالانژ گرفتار شد و در تپه های شرقی گرانادا در فاصله کوتاهی از مزرعه زادگاهش به فجيعترين صورتی تير باران شد بی آنکه هرگز جسدش به دست آيد يا گورش شناخته شود. لورکا اکنون جزيی از خاک اسپانياست.

رنگ‏هاى خانه ‏به ‏دوش

عطار پيله‌‏ور
با طبق ‏گياه‏اش ‏از گلستانى‏ به ‏گلستانى ‏مى‏گذرد
و با طبله‌ی ‏عطرش
به‏ كار آغاز مى‏كند.

شباهنگام روح پرنده‏گان كهن
به‏ شاخ‏ساران‏ خويش باز مى‏آيد
و بر اين ‏بيشه‏ى ‏سر در هم
كه چشمه‏سار اشك‏ها در آن‏ فرو خشكيده
نغمه‏يى‏ ساز مى‏كند.

گل‏هاى اين‏ طبق
از پس‏ جعبه‏ آئينه‏ى نامرئى‏ى ساليان ‏سال
بينى‏ى‏ كودكان ‏را ماند
به‏ هم درفشرده
بر جام‏هاى مه‏اندود.

در باغ
پيله‏ور اشك ‏ريزان
كتاب‏ گل‏اش ‏را بازمى‏گشايد ،
و رنگ‏هاى خانه ‏به ‏دوش
سرگردان
برطبله‏ى‏ عطار
ازخويش‏ همى‏رود .

 

گــفــت‌و‌گــو در مــيـــانِ راه، احمد شاملو(بر اساس قطعه‌ای از لورکا)

يك صدا: ــ تلخ
خرزَهره‏هاى حياطم
خرزَهره‏هاى حياطِ خونه‏م .
تلخ
مغزِ بادوم
مغز بادومِ تلخ.
 
دو سوارِ جوان با كلاه‏هاىِ لبه‏ پهن در جاده ‏مى‏گذرند. مسافر بودن‏شان از لباس و بار و بنديل‏شان آشكار است .
 
اولى:ــ حسابى‏ داره ‏ديرمون ‏مي‏شه.
دومى:ــ ديگه پاک شب‏ شد.
اولى:ــ راستى، هى يادم ‏مي‌ره بپرسم: اين يارو كيه ؟
دومى:ــ اينى‏ كه از دمبال‏مون مياد ؟
اولى صدا مى‏زند. انگار براىِ ‏امتحان :ــ گاياردو !
دومى بلندتر. با اطمينانِ ‏بيش‌تر :ــ گاياردو، آهاى گاياردو !
گاياردو از دور :ــ دارم ميام.
 
سكوت.
 
اولى:ــ چه زيتون‏زارِ پُر و پيمونى !
دومى:ــ آره، محشره.
 
سكوتِ ‏طولانى.
 
 
اولى:ــ من مسافرتِ شبونه‏رو خوش‏ ندارم.
دومى:ــ مثِ من.
اولى:ــ شب واسه كَپيدَنه.
دومى:ــ گفتى!
 
قورباغه‏ها و جيرجيرک‏هاىِ تابستانِ اندلس.
گاياردو دست‏هايش ‏را زيرِ كمربند فرو بُرده، ‏تفريح‏كنان راه طى‏ مى‏كند.
 
گاياردو مى‏خوانَد:ــ آى، آى‏آى !
از مرگ چيزى پرسيدم.
آى، آى‏آى!
 
صداى ‏سوارِ اولى از خيلى‏ دور :ــ گاياردو !
صداىِ ‏سوارِ دومى از همان ‏فاصله :ــ گاياردو، آهـاى !
 
سكوت.
 
گاياردو در جاده ‏تنهاست. چشم‏هاىِ ‏درشتِ ‏سبزش‏ را تنگ ‏مى‌كند و بالِ‏ فراخِ ‏بالاپوشش ‏را به ‏خودش‏ مى‏پيچد. كوه‏هاىِ بلندى‏ اطراف‌اش‏ را فراگرفته. ساعتِ ‏بزرگ‏ نقره‏اش در هر قدم به‏ طرزِ مبهمى ‏در جيبش‏ صدا مى‏كند. سوارى به ‏او مى‏رسد و پا به ‏پايش به‏ راه مى‏افتد.
 
سوار:ــ خسته‏نباشى !
گاياردو:ــ در اَمونِ خدا !
سوار:ــ شمام ميرى غرناطه ؟
گاياردو:ــ منم راهى‏ىِ غرناطه‏م، آره .
 
توجهِ ‏زيادى به ‏سوار نمى‏كُند.
 
سوار:ــ پس هردومون يه ‏مقصد داريم.
گاياردو بى‏ هيچ توجهِ ‏خاصى:ــ اوهوم.
سوار:ــ مى‏خواى تركِ من سوار شى ؟
گاياردو:ــ هنوز كه پاهام باكى‏شون نيس.
 
آشكارا براى ادامه‏ى ‏گفت‏ و گو پىِ حرفى ‏مى‏گردد.
 
سوار:ــ من … من‏ از مالاگا ميام .
گاياردو:ــ خب …
سوار:ــ خودم ‏نه ، اما برادرام  اون‏جا زنده‏گى ‏مى‏كُنن.
گاياردو براى‏ اين‏كه ‏چيزى‏ گفته ‏باشد:ــ چن‏ تايى‏ هسن ؟
 
گلى‏ را كه‏ مى‏چيند با رضاىِ خاطر بو مى‏كُند.
 
سوار:ــ سه ‏تا…  تو معامله‏ىِ  ‏كارد و خنجر و اين ‏حرفان. خب‏ ديگه، نون‏شون بايد از يه ‏راهى دربياد ديگه.
گاياردو:ــ حلال‏شون !
سوار:ــ كارداىِ ‏طلا  و كارداىِ  ‏نقره ها… تو اين ‏مايه‏ها …
گاياردو:ــ كارد  كه ‏بود ديگه چه ‏فرق ‏مى‏كنه ؟ هر چى ‏شد باشه …
سوار:ــ نه … زمين تا آسمون …
گاياردو:ــ آره ‏بابا ، زردش  گرون‏تره.
سوار:ــ كاردِ طلا  يه ‏راس فرو مى‏ره  تو قلب، كاردِ نقره  گَردَنو عينِ ساقه‏ى ‏علف مى‏بُره.
گاياردو:ــ عينِ ساقه‏ى علف ! … واسه بريدنِ نون كه … به ‏كار نميرن ؟
سوار:ــ نونو با دست تيكه ‏مى‏كنن.
گاياردو:ــ اوو !… آره . با دست …  تاييدِ ريشخندآميز: با دست …
 
اسب ‏شيطنت ‏مى‏كند.
 
سوار:ــ آروم حيوون !
گاياردو:ــ با خودش: به ‏اسبشه … به ‏سوار: ناراحتى‏ش واسه ‏خاطرِ شبه  ‏كه بد قلقى مى‏كنه.
جاده‏ى  ‏پُرموج، سايه‏ى ‏اسب‏ را پيچ ‏و تاب مى‏دهد.
 
سوار:ــ ببينم : يك كارد مى‏خواى ؟
گاياردو:ــ نه.
سوار:ــ منظورم همين ‏جوريه … پيشكشى.
گاياردو:ــ نه. اصلن … هيچ جورش …
سوار:ــ هميشه واسه‏ت پانميده ها.
گاياردو:ــ خب. اون‏ كه ‏بعله.
سوار:ــ كارداى‏ ديگه به ‏لعنتِ ‏خدام ‏نمى‏ارزَن. كارداىِ ‏ديگه سُستن و از خون وحشت شون وَر مى‏داره. كاردايى كه ‏ما ميرفوشيم سردن. حاليته؟ فروميرن گرم‏ترين ‏جا رو پيدا مى‏كُنن و همون‏جا، جاخوش‏ مى‏كُنن .
 
گاياردو خاموش ‏مى‏مانَد. دست‏راستش ‏كه ‏انگار كارد طلايى ‏تو مشت‏اش ‏گرفته يخ ‏مى‏كند.
 
سوار:ــ مى‏بينى چه‏ كاردِ خوشگليه ؟
گاياردو:ــ خيلى گِرونه ؟
سوار:ــ تو كه مفت‏شم نمى‏خواسى.
 
كاردِ  طلايى نشان‏ مى‏دهد  كه ‏نوكش مثلِ ‏شعله مى‏درخشد.
 
گاياردو:ــ حالام نگفتم مى‏خوام.
سوار:ــ بيا تَركِ ‏من سوار شو آميگو!
گاياردو:ــ هنو مونده نيسم.
 
اسب از چيزى متوحش‏ مى‏شود.
 
سوار در حالِ كشيدنِ افسار :ــ گيرِ چه ‏جونِوَرى افتاديم ها !
گاياردو:ــ واسه ‏خاطر تاريكيه.
 
سكوت.
 
سوار:ــ برات ‏گفتم سه ‏تا برادرام تو مالاگا هسن؟ اون‏جا بازارِ كارد خيلى‏خيلى داغه. كليساىِ ‏اعظمم دوهزار تا شو خريده واسه ‏زينتِ محراباش ‏وعوضِ ناقوس. از كشتى‏هام كلى‏ها پيش‏خريد مى‏كنن، يا ماهي‌گيرايى ‏كه خاكى‏ترن.. تو تاريكى‏ى ‏شب قيافه‏هاشون از برقِ تيغه‏هاىِ ‏بلند و باريكِ ‏كارد روشن ‏ميشه .
 
گاياردو:ــ اوم‏م، محشره !
سوار:ــ كى مى‏تونه بگه نيس ؟
 
شب‏ مثلِ شرابِ ‏صدساله، غليظ مى‏شود.
 
مارِ عظيمِ جنوب، تو صبحِ كاذب چشم ‏وامى‏كند و خفته‏گان تو وجودشان‏ ميلِ مقاومت‏ناپذيرى‏ احساس‏ مى‏كنند كه ‏به ‏افسونِ فساد دوردستِ ‏معطر، خودشونو از مهتابى‏ها پرتاب ‏كنند.
 
گاياردو:ــ راهو گم ‏نكرده‏يم ؟
سوار اسبش‏ را نگه ‏مى‏دارد :ــ مظنه چرا !
گاياردو:ــ سرمون گرمِ صحبت ‏بود حالى‏مون نشد.
سوار:ــ اون روشنى مالِ غرناطه نيس ؟
گاياردو:ــ نمى‏دونم.
سوار:ــ دنيا بدجور دَرَندَشته.
گاياردو:ــ دَرَندَشت ‏و، حسابى خالى .
سوار:ــ گفتى !
گاياردو:ــ عجب نااميد شده‏م  ! آى، آى‏آى !
سوار:ــ اون‏جا كه ‏بِرسى چى‏كار مى‏كنى ؟
گاياردو:ــ يعنى منظورت كاريه ‏كه ‏مى‏كنم ؟
سوار:ــ اگه موندى‏ هم  واسه ‏چى‏ مى‏مونى ؟
گاياردو:ــ واسه‏ چى مى‏مونم ؟
سوار:ــ من با اين ‏اسب مى‏افتم ‏دوره، كارد ميرفوشم. حالا اگه ‏اين كارو نكنم چى پيش ‏مياد ؟
گاياردو:ــ مى‏پرسى چى پيش ‏مياد ؟
 
سكوت .
 
سوار:ــ ديگه بايد نزديكاىِ غرناطه ‏باشيم .
گاياردو:ــ راسى ؟
سوار:ــ چراغا رو نمى‏بينى ؟
گاياردو:ــ آره‏ آره ، مى‏بينم مى‏بينم.
سوار:ــ حالا تَركِ اسبم سوارميشى ؟
گاياردو:ــ يه ‏خورده بعد.
سوار:ــ بابا سوار شو ديگه. بجمب. بايد پيش‏ از آفتاب برسيم… اين كاردم بسون … همين‏جور مفتكى. يادگارى.
 
سوار گاياردو را كومك ‏مى‏كند كه ‏سوار شود.
 
كوهِ روبه‏رو غرقِ شوكران و گزنه ‏است.
 
ـــــــــــــــــــــــــــــ
 
* عنوانِ ‏اصلى‏ىِ ‏قطعه ـ يعنى گفت‏وگو با آمر را ـ مترجم ‏تغيير داده ‏است.  آمرAmer  در اسپانيايى ‏به ‏معنى‏ىِ «تلخ» است‏ كه ‏در اين ‏شعر نامِ ‏اصلى‏ىِ ‏شخصِ‏ پياده ‏بود. احتمالن براى ‏اين‏كه ‏گوياى خلق‏وخوىِ ‏او يا پيش‏گوىِ ‏سرانجامش‏ باشد. من، ‏نامِ گاياردوGaillardo  را برايش ‏برگزيدم چرا كه ‏آمر، در ترجمه ‏نيز به ‏احتمالِ ‏بسيار، معناىِ ‏معادل‏ِ فارسى‏اش (امركننده) را بر شخصيتِ وى ‏حاكم مى‏كرد. مترجم به ‌جز اين، دخالت‏هاى ‏كم ‏و زيادِ ديگرى ‏نيز در ترجمه ‏كرده‏ است كه ‏هر كدام ‏دلايلِ ‏خاص خود را دارد.
 
خواننده ‏تا پايانِ ‏قطعه ‏بايد سوارِ آخرين ‏را مرگ‏ تلقى ‏كند. دستكارى‏هايى ‏ كه ‏در برگردانِ ‏قطعه صورت‏ گرفته، به‏ تمامى ‏ناظر بر همين ‏هدف ‏بوده ‏است .

نـا يـب سـرهـنـگِ گـاردِ ســيـويــل

بـا ز ىِ نـا يـب سـرهـنـگِ گـاردِ ســيـويــل
 
 
 
نايب‌‌سرهنگ:ــ من نايب‌‏سرهنگ گاردِ سيويلم.
وكيل‌باشى:ــ بله قربان!
نايب‌‏سرهنگ:ــ كسى منكره؟
وكيل‌باشى:ــ خير قربان!
نايب‌‏سرهنگ:ــ سه ‏تا ستاره و بيست‏ تا صليب ‏دارم من.
وكيل‌باشى:ــ بله قربان!
نايب‌‏سرهنگ:ــ عالى ‏جناب‏ اسقف با همه‌يِ بيس و چار تا منگوله‌‌ي بنفش‌‏اش، ‏بِمسلام كرد.
وكيل‌باشى:ــ بله قربان!
نايب‌‏سرهنگ:ــ من‏ سرهنگم. سرهنگم ‏من. نايب‌‏سرهنگ ‏گاردِ سيويلم من!
 
 
رومئو و ژوليتِ لاهوتى، سفيد و طلايى، در توتون زارِ قوطىِسيگار، يك‌ديگر را در آغوش‏ مى‌‏گيرند.
افسر، لوله‌‌ي ‏تفنگى را كه ‏پُر از سايه زيردرياست‏ نوازش مى‌‌كند.
 
صدايى‏ از بيرون:ــ ماه، ماه، ماه،
 
ماهِ فصل زيتون.
 
كازورلا Cazorla بُرجش را نشان مى‌‌دهد
بنامه‏خى Benameji پنهانش‏ مى‏‌كند.
 
ماه، ماه، ماه، ماه.
 
خروسى ‏در ماه ‏مى‏‌خوانَد.
 
آقاى شهردار! دخترهاتان
ماه‏ را تماشا مى‌‏كنند.
 
نايب‌‏سرهنگ:ــ اين ‏كيه؟
وكيل‌باشى:ــ يه ‏كولى.
 
نگاهِ نره‌‏قاطرىِ جوانِ كولى تيره مى‌‏شود و چشم‌‏هاى ريزِ نايب‌سرهنگِ ‏گاردِ سيويل را گشاد مى‌‏كُند.
 
نايب‌‏سرهنگ:ــ من نايب‌‏سرهنگ گاردِ سيويلم.
وكيل‌باشى:ــ بله ‏قربان.
نايب‌‏سرهنگ:ــ تو كى ‏هستى؟
كولى:ــ يه‏ كولى، آقا.
نايب‌‏سرهنگ:ــ خب، يه ‏كولى يعنى چى؟
كولى:ــ هر چى ميل‌‏تون باشه، آقا.
نايب‌‏سرهنگ:ــ اسمت‏ چيه؟
كولى:ــ چه‌‌طور مگه، آقا؟
نايب‌‏سرهنگ:ــ چى ‏گفتى؟
كولى:ــ گفتم كولى.
وكيل‌باشى:ــ پيداش ‏كردم ، ورداشتم آوردمش.
نايب‌‏سرهنگ:ــ كجا بودى؟
كولى:ــ رو پُلِ رودخونه‏ها.
نايب‌‏سرهنگ:ــ كدوم ‏يكى ‏از رودخونه‏ها آخه؟
كولى:ــ همه‏شون.
نايب‌‏سرهنگ:ــ خب، اون‏جا چى ‏كار مى‏‌كردى؟
كولى:ــ دارچينى صفا مى‌‏كردم.
نايب‌‏سرهنگ:ــ وكيل‌‌باشى!
وكيل‌‌باشى:ــ امر بفرماييد جناب‏ سرهنگِ گاردِ سيويل!
كولى:ــ واسه ‏خودم يه‏جُف بال ساخته‌‌‏ام كه ‏بِپَرَم. باشون مى‌‏پَرَم. گوگرد و سورى ‏رو لبام!
نايب‌‏سرهنگ:ــ واى!
كولى:ــ گر چه ‏واسه ‏پرواز احتياجى به‏ اون بال‏‌ها ندارم، ابرهاى‏ غليظ و حلقه‏ها تو خونمه.
نايب‌‏سرهنگ:ــ اى واى!
كولى:ــ تو ژانويه بهارنارنج دارم.
نايب‌‏سرهنگ:ــ واى واى واى!
كولى:ــ زيرِ برف، پرتقال.
نايب‌‏سرهنگ درهم پيچيده:ــ واى واى واى واى! بالام پوم پيم پام.
 
مى‌‏افتد مى‌‏ميرد.
 
روحِ توتون و شيرقهوه‌‌يِ ‏نايب‌‏سرهنگ گاردِ سيويل، از پنجره مى‌‌رود بيرون.
 
وكيل‌‌باشى:ــ اى هوار! به‏ داد برسين!
 
 
تو محوطه‏‌يِ سربازخانه‌، سه ‏گاردِ سيويل كولى را به ‏قصدِ كُشت مى‌‌زنند.
 
 
ترانــه‌‌ي كــو لــىِ كـتـك خورده
 
 
بيست ‏وچهار سيلى
بيست ‏وچهار سيلى.
اون وقت، مادر جون! شبى ‏كه ‏مياد
كاغذِ نقره ‏پيچم مى‌‏كنه.
گاردِ سيويلِ راه‏ها!
يك‏ قورت‏ آب به ‏لبم بِرِسونين.
آبى با ماهى‌‏ها و زورق‏‌ها.
آب آب آب آب.
آخ! فرمانده‌‌ي گاردهاى سيويل
كه ‏اون بالا تو دفترتى!
يه ‏دسمالِ ابريشمى ندارى
كه ‏صورت‏ مَنو باش پاك ‏كنى؟

انحنا

سوسنى دركف
تو را ترك ‏مى‏كنم
عشق شبانه‏ى من !
و بيوه‏ى ستاره‏ى خويش
بازت مى‏يابم .

من كه‏ رام‏كننده‏ى پروانه‏هاى تاريك‏ام
راه خود را پى‏ مى‏گيرم .

از پس هزارسال
مرا بازخواهى‏ديد
عشق شبانه‏ى من !

من كه ‏رام‏كننده‏ى ستاره‏هاى تاريك‏ام
راه خود را پى‏ مى‏گيرم
تا آن‏دم كه‏ همه ‏عالم
از كوچه‏ى باريك كبود
به قلب ‏من در نشيند .

بـه پـروازکرده مـرسدس

ساز نور سرد يخزده‏اى و
كنون در گريز به ‏سوى صخره‏هاى‏ آبى‏ ‏آسمان ،
آوازى بى‏حنجره ، آوازى ‏نرمانرم روى ‏در خاموشى
آوازى همواره‏ در كار بى‏آن‏كه ‏به ‏گوش‏ آيد هيچ .

خاطره‏ات برفى‏ست
فروشده در شكوه ‏نامتناهى‏ جانى سپيد .
رخسارت، بى‏وقفه، يكى ‏سوخته‏گى‏ست
دل‏ات كبوتركى رها .
در هوا مى‏خواند، آزاد از بند
نغمه‏ى شفقت‏ و شفقى را
درد ياس و نور لبالب را .

با اين‏همه ما در اين‏حضيض، روز و شب
در چارراه‏هاى رنج
تو را نيم‏تاجى از اندوه پيش‏كش‏ مى‏كنيم .

یه تک‌درخت

شب چار ماه و
یه تک‌درخت و
یه سایه‌ی تک
و یه پرنده‌ی تنها.

رو تنم دنبال رد لبات می‌گردم.
فواره بادو می‌بوسه
لمسش نمی‌کنه.

همون «نه» که بم گفتیو
تو کف دستام با خودم می‌برم
مثه یه لیموی مومی خیلی سفید

شب چار ماه و
یه درخت تک.
رو نوک یه سوزن
عشق من
می‌چرخه.

بدرود

اگر مُردم
در ِ مهتابی را باز بگذارید.

کودک پرتقال می‌خورد.
[از مهتابی خود می‌بینمش.]

دروگر گندم می‌درود.
[از مهتابی خود می‌بینمش.]

اگر مُردم
باز بگذارید در ِ مهتابی را.

غروب

(آیا لوسی ِ من پا در جویبار نهاده بود؟)

سه سپیدار گشن
یک ستاره.

سکوت فروخورده‌ی غوکان
تور نازکی را ماند
سوزن‌دوزی شده به نقش‌های سبز.

کنار رود
درختی خشک
خود را شکوفا شده می‌یابد
با دوایر درهم.

و رویاهای من بر آب
به سوی دختری از غرناطه می‌گریزد.

قصیده‌ی اشک‌ها

پنجره‌ی مهتابی را بسته‌ام
چرا که نمی‌خواهم زاری‌ها را بشنوم.
با این همه، از پس دیوارهای خاکستر
هیچ به جز زاری نمی‌توان شنید.

فرشته‌گانی که آواز بخوانند انگشت شمارند
سگانی که بلایند انگشت شمارند
هزار ساز در کف من می‌گنجد.

اما زاری سگی سترگ است
اما زاری فرشته‌یی سترگ است
زاری سازی سترگ است.
زاری باد را به سر نیزه زخم می‌زند
و به جز زاری هیچ نمی‌توان شنید.

خوآن بره‌وا

غول‌آسا پیکری داشت و
کودکانه صدایی.

هیچ چیز به تحریر صدای او مانند نبود:
درد مطلق بود به هنگام خواندن
زیر نقاب تبسمی.

لیموزاران ِ مالاگای خواب آلوده را
به خاطر می‌آورد
و شِکوه‌اش
به طعم نمک دریایی بود.
او نیز چون هومر
در نابینایی آواز خواند.

صدایش در خود نهفته داشت
چیزی از دریای بی‌نور و
چیزی از نارنج ِ چلیده را.

خودکشی

(شاید بدان سبب که از هندسه آگاه نبودی)

جوان از خود می‌رفت
ساعت ده صبح بود.

دلش اندک اندک
از گل‌های لته‌پاره و بال‌های درهم شکسته آکنده می‌شد.

به خاطر آورد که از برایش چیزی باقی نمانده
است جز جمله‌یی بر لبانش

و چون دستکش‌هایش را به درآورد
خاکستر نرمی را که از دست‌هایش فروریخت بدید.

از درگاه مهتابی برجی دیده می‌شد.ــ
خود را برج و مهتابی احساس کرد.
چنان پنداشت که ساعت از میان قابش
خیره بر او چشم دوخته است.

و سایه‌ی خود را در نظر آورد که آرام
بر دیوان سفید ابریشمین دراز کشیده است.

جوان، سخت و هندسی،
به ضربت تبری آینه را به هم درشکست.

و بدین حرکت، فواره‌ی بلند سایه‌یی
آرامگاه خیالی را در آب غرقه کرد.

قصیده‌ی کبوتران تاریک

بر شاخه‌های درخت غار
دو کبوتر ِ تاریک دیدم،
یکی خورشید بود
و آن دیگری، ماه.
«ــ همسایه‌های کوچک! (با آنان چنین گفتم.)
گور من کجا خواهد بود؟»
«ــ در دنباله‌ی دامن ِ من» چنین گفت خورشید.
«ــ در گلوگاه من» چنین گفت ماه.

و من که زمین را
بر گُرده‌ی خویش داشتم و پیش می‌رفتم
دو عقاب دیدم همه از برف
و دختری سراپا عریان
که یکی دیگری بود
و دختر هیچ کس نبود.
«ــ عقابان کوچک! (بدانان چنین گفتم)
گور من کجا خواهد بود؟»

«ــ در دنباله‌ی دامن ِ من» چنین گفت خورشید.
«ــ در گلوگاه من» چنین گفت ماه.

بر شاخساران درخت غار
دو کبوتر عریان دیدم.
یکی دیگری بود
و هر دو هیچ نبودند.

در مدرسه

آموزگار:
کدام دختر است
که به باد شو می‌کند؟

کودک:
دختر همه‌ی هوس‌ها.

آموزگار:
باد، به‌اش
چشم روشنی چه می‌دهد؟

کودک:
دسته‌ی ورق‌های بازی
و گردبادهای طلایی را.
آموزگار:
دختر در عوض
به او چه می‌دهد؟

کودک:
دلک ِ بی‌شیله پیله‌اش را.

آموزگار:
دخترک
اسمش چیست؟

کودک:
اسمش دیگر از اسرار است!

[پنجره‌ی مدرسه، پرده‌یی از ستاره‌ها دارد.]

کارد

کارد
به دل فرومی‌نشیند
چون تیغه‌ی گاوآهن
به صحرا

نه.
به گوشت تن من
میخ‌اش نکن،
نه.

کارد،
همچون پرّه‌ی خورشید
به آتش می‌کشد
اعماق خوف‌انگیز را.

نه.
به گوشت تن من
میخ‌اش نکن،
نه.

 

ورای جهان

(به مانوئل انگلز اوریتس)

صحنه
دژهای سر به فلک کشیده.
پهناب‌های عظیم

فرشته:
انگشتری ِ زناشویی را
که نیاکانت به دست می‌کردند بردار.
صد دست، زیر سنگینی ِ خاک خویش
به بی‌بهره‌گی از آن اندوه می‌خورد.

من:
من بر آنم که در دستان خویش
گل ِ سترگ انگشتان را احساس کنم،
کنایتی از انگشتری.
خواهان آن نیستم.

دژهای سر به فلک کشیده.
پهناب‌های عظیم

نغمه

(در ستایش لوپه د ِ وِگا)

بر کناره‌های رود
شب را بنگرید که در آب غوطه می‌خورد.
و بر پستان‌های لولیتا
دسته‌گل‌ها از عشق می‌میرند.

دسته گل‌ها از عشق می‌میرند.

بر فراز پل‌های اسفندماه
شب عریان به آوازی بم خواناست.
تن می‌شوید لولیتا
در آب ِ شور و سنبل ِ رومی.
دسته‌گل‌ها از عشق می‌میرند.

شب ِ انیسون و نقره
بر بام‌های شهر می‌درخشد.
نقره‌ی آب‌های آینه‌وار و
انیسون ِ ران‌های سپید تو.

دسته گل‌ها از عشق می‌میرند

کمانداران

کمانداران ِ عبوس
به سه‌ویل نزدیک می‌شوند.

گوادل کویر بی‌دفاع.

کلاه‌های پهن ِ خاکستری
شنل‌های بلند ِ آرام.

آه، گوادل کویر!
آنان
از دیاران ِ دوردست ِ پریشانی و ذلت می‌آیند

گوادال کویر ِ بی‌دفاع.

و به زاغه‌های تنگ و پیچ ِ عشق و بلور و سنگ
می‌روند

آه، گوادل کویر!

آی!

فریاد
در باد
سایه‌ی سروی به جای می‌گذارد.

[بگذارید در این کشتزار
گریه کنم.]

در این جهان همه چیزی در هم شکسته
به جز خاموشی هیچ باقی نمانده است.

[بگذارید در این کشتزار
گریه کنم.]

افق بی‌روشنایی را
جرقه‌ها به دندان گزیده است.

[به شما گفتم، بگذارید
در این کشتزار گریه کنم.]

چشم‌انداز

پهنه‌ی زیتون‌زار
همچون بادزنی
بسته می‌شود و می‌گشاید.
بر فراز زیتون‌زار
آسمانی فروریخته،
و بارانی تیره
از ستاره‌گان سرد.
بر لب رود
جگن و سایه روشن می‌لرزد.
هوای تیره چنبره می‌شود.
درختان زیتون
از فریاد
سنگین است،
و گله‌یی از
پرنده‌گان اسیر
دُم ِ بسیار بلندشان را
در ظلمات می‌جنبانند.

غزل بازار صبحگاهی

از بندرگاه «الویرا»
برآنم که عبورت را ببینم
تا به نامت بشناسم
و به گریه بنشینم.

کدامین هلال ِ خاکستر ِ ساعت نُه
رخانت را چنین پریده‌رنگ کرده است؟
بذر ِ شعله ورت را
چه کسی از سر برف‌ها برمی‌چیند؟
کدام دشنه‌ی کوتاه ِ کاکتوس
بلور تو را به قتل می‌رساند؟

از بندرگاه الویرا
عبور تو را می‌بینم
تا نگاهت را بنوشم
و به گریه بنشینم.
در بازارگاه، چه گونه آوازی
به کیفر من سر می‌دهی؟
چه قرنفل ِ هذیانی
بر تاپوهای گندم!
چه دورم ــ آه ــ در کنار تو،
چه نزدیک، هنگامی که می‌روی!

از بندرگاه الویرا
عبور تو را می‌بینم
تا ران‌هایت را بی‌خبر به برکشم
و به گریه بنشینم.

ترانه‌ی ناسروده

ترانه‌یی که نخواهم سرود
من هرگز
خفته‌ست روی لبانم.
ترانه‌یی
که نخواهم سرود من هرگز.

بالای پیچک
کرم شب‌تابی بود
و ماه نیش می‌زد
با نور خود بر آب.

چنین شد پس که من دیدم به رویا
ترانه‌یی را
که نخواهم سرود من هرگز.
ترانه‌یی پُر از لب‌ها
و راه‌های دوردست،
ترانه‌ی ساعات گمشده
در سایه‌های تار،
ترانه‌ی ستاره‌های زنده
بر روز جاودان.

ترانه‌ی آب دریا

دریا خندید
در دور دست،
دندان‌هایش کف و
لب‌هایش آسمان.

ــ تو چه می‌فروشی
دختر غمگین سینه عریان؟

ــ من آب دریاها را
می‌فروشم، آقا.

ــ پسر سیاه، قاتی ِ خونت
چی داری؟

ــ آب دریاها را
دارم، آقا.
ــ این اشک‌های شور
از کجا می‌آید، مادر؟

ــ آب دریاها را من
گریه می‌کنم، آقا.

ــ دل من و این تلخی بی‌نهایت
سرچشمه‌اش کجاست؟

ــ آب دریاها
سخت تلخ است، آقا.

دریا خندید
در دوردست،
دندان‌هایش کف و
لب‌هایش آسمان

ترانه‌ی ماه، ماه

(برای کونجیتا گارسیالورکا)

ماه به آهنگر خانه می‌آید
با پاچین ِ سنبل‌الطیب‌اش.
بچه در او خیره مانده
نگاهش می‌کند، نگاهش می‌کند.
در نسیمی که می‌وزد
ماه دست‌هایش را حرکت می‌دهد
و پستان‌های سفید ِ سفت ِ فلزیش را
هوس انگیز و پاک، عریان می‌کند.

ــ هیّ! برو! ماه، ماه، ماه!
کولی‌ها اگر سر رسند
از دل‌ات
انگشتر و سینه‌ریز می‌سازند.
ــ بچه، بگذار برقصم.
تا سوارها بیایند
تو بر سندان خفته‌ای
چشم‌های کوچکت را بسته‌ای.

ــ هیّ! برو! ماه، ماه، ماه!
صدای پای اسب می‌آید.

ــ راحتم بگذار.
سفیدی ِ آهاری‌ام را مچاله می‌کنی.

طبل ِ جلگه را کوبان
سوار، نزدیک می‌شود.
و در آهنگرخانه‌ی خاموش
بچه، چشم‌های کوچکش را بسته.

کولیان ــ مفرغ و رویا ــ
از جانب زیتون زارها
پیش می‌آیند
بر گرده‌ی اسب‌های خویش،
گردن‌ها بلند برافراخته
و نگاه‌ها همه خواب آلود.
چه خوش می‌خواند از فراز درختش،
چه خوش می‌خواند شبگیر!
و بر آسمان، ماه می‌گذرد;
ماه، همراه کودکی
دستش در دست.

در آهنگرخانه، گرد بر گرد ِ سندان
کولیان به نومیدی گریانند.
و نسیم
که بیدار است، هشیار است.
و نسیم
که به هوشیاری بیدار است.

ترانه‌ی کوچک سه رودبار

پهناب گوادل کویر
از زیتون‌زاران و نارنجستان‌ها می‌گذرد.
رودبارهای دوگانه‌ی غرناطه
از برف به گندم فرود می‌آید.

دریغا عشق
که شد و باز نیامد!

پهناب ِ گوادل کویر
ریشی لعلگونه دارد،
رودباران ِ غرناطه
یکی می‌گرید
یکی خون می‌فشاند.
دریغا عشق
که برباد شد!
از برای زورق‌های بادبانی
سه‌ویل را معبری هست;
بر آب غرناطه اما
تنها آه است
که پارو می‌کشد.

دریغا عشق
که شد و باز نیامد!

گوادل کویر،
برج ِ بلند و
باد
در نارنجستان‌ها.
خنیل و دارو
برج‌های کوچک و
مرده‌گانی
بر پهنه‌ی آبگیرها.

دریغا عشق
که بر باد شد!

که خواهد گفت که آب
می‌برد تالاب‌تشی از فریادها را؟

دریغا عشق
که شد و باز نیامد!

بهار نارنج را و زیتون را
آندلس، به دریاهایت ببر!

دریغا عشق
که بر باد شد!

ترانه‌ی میدان کوچک

در شب آرام
کودکان می‌خوانند.
جوباره‌ی زلال،
چشمه‌ی صافی!

کودکان:
در دل خرّم ملکوتیت
چیست؟

من:
بانگ ِ ناقوسی که
از دل ِ مِه می‌آید.

کودکان:
پس ما را آواز خوانان
در میدانچه رها می‌کنی،
جوباره‌ی زلال
چشمه‌ی صافی!
در دست‌های بهاری‌ات چه داری؟

من:
گلسرخ ِ خونی
و سوسنی.

کودکان:
به آب ترانه‌های کهن
تازه‌شان کن.
جوباره‌ی زلال
چشمه‌ی صافی!
در دهانت که سرخ است و خشک
چه احساس می‌کنی؟

من:
جز طعم استخوان‌های
جمجمه‌ی بزرگم هیچ.

کودکان:
در بلور ِ آرام ِ ترانه‌یی قدیمی
نوش کن.
جوباره‌ی زلال
چشمه‌ی صافی!
از میدانچه چنین به دور دست‌ها
چرا می‌روی؟
من:
می‌روم تا مجوسان و
شاهدُختان را بیابم!

کودکان:
راه شاعران سالخورده را
که نشانت داده است؟

من:
چشمه
و جوباره‌ی ترانه‌ی کهن.

کودکان:
پس از دریاها و خشکی‌ها
بسی دورتر خواهی رفت؟

من:
دل ابریشمین من
از صداها و روشنایی‌ها
از هیابانگ ِ گمشده
از سوسن‌های سپید و مگسان عسل
سرشار است.
به دوردست‌ها خواهم رفت
به آن سوی کوهساران و
فراسوی دریاها
تا کنار ستاره‌گان،
تا از سَروَرم، از مسیح، بخواهم
روح کهن ِ کودکیم را
که از افسانه‌ها قوت می‌گرفت
به من باز پس دهد
و شبکلاه پشمینم را
و شمشیر چوبینم را.

کودکان:
پس تو ما را آوازخوانان
در میدانچه وا می‌گذاری.
جوباره‌ی زلال
چشمه‌ی صافی!

مردمکان ِ گشاده
شاخه‌های خشک
که باد زخم‌شان زده است
بر برگ‌های خزان زده می‌گریند.

ترانه‌ی شرقی

در انار ِ عطرآگین
آسمانی متبلور هست.
هر دانه
ستاره‌یی است
هر پرده
غروبی.
آسمانی خشک و
گرفتار در چنگ سالیان.

انار پستانی را ماند
که زمانش پوستواری کرده است
تا نوکش به ستاره‌یی مبدل شود
که باغستان‌ها را
روشنی بخشد.
کندویی‌ست خُرد
که شان‌اش از ارغوان است:
مگسان عسل آن را
از دهان زنان پرداخته‌اند.
چون بترکد خنده‌ی هزاران لب را
رها خواهد کرد!

انار دلی را ماند
که بر کشتزارها می‌تپد،
دلی شریف و خوار شمار
که در آن، پرنده‌گان به خطر نمی‌افتند.
دلی که پوست‌اش
به سختی، همچون دل ماست،
اما به آن که سوراخ‌اش کند
عطر و خون ِ فروردین را هِبِه می‌کند.

انار
گنج جَنّ ِ سالخورده‌ی چمنزاران سرسبز است
که در جنگلی پرت‌افتاده
با پریزادی از آن نگهبانی می‌کند. ــ
جنّ ِ سپید ریش
جامه‌یی عقیقی دارد.
انار گنجی است
که برگ‌های سبز درخت نگهبانی می‌کنند:
در اعماق، احجار گران‌بها
و در دل و اندرون، طلایی مبهم.

سنبله، نان است:
مسیح متجسد، زنده و مرده.

درخت زیتون
شور ِ کار است و توانایی‌ست.

سیب میوه‌ی شهوت است
میوه ــ ابوالهول ِ گناه.
چکاله‌ی قرن‌هاست
که تماس با شیطان را حفظ می‌کند.

نارنج
از اندوه پلید گل‌ها سخنی می‌گوید،
طلا و آتشی است که در پاکی ِ سپید ِ خویش
جانشین یکدیگر می‌شوند.

تاک پرستش شهوات است
که به تابستان منجمد می‌شود
و کلیسایش تعمید می‌دهد
تا از آن شراب مقدس بسازد.

شابلوط‌ها آرامش خانواده‌اند.
به چیزهای گذشته می‌مانند.
هیمه‌های پیرند که ترک برمی‌دارند
و زائرانی را مانند
که راه گم کرده باشند.

بلوط شعر است،
صفای زمان‌های از کار رفته.
و به ــ پریده رنگ طلایی ــ
آرامش سازگاری‌ست.

انار اما، خون است
خون قدسی ِ ملکوت،
خون زمین است
مجروح از سوزن سیلاب‌ها،
خون تند ِ بادهاست که می‌آیند
از قله‌ی سختی که بر آن چنگ درافکنده‌اند،
خون اقیانوس ِ برآسوده و
خون دریاچه‌ی خفته.
ماقبل تاریخ ِ خونی که در رگ ما جاری‌ست
در آن است.
انگاره‌ی خون است
محبوس در حبابی سخت و ترش
که به شکلی مبهم
طرح دلی را دارد و هیاءت جمجمه‌ی انسانی را.
انار شکسته!
تو یکی شعله‌یی در دل ِ شاخ و برگ،
خواهر جسمانی ِ ونوسی
و خنده‌ی باغچه در باد!
پروانه‌گان به گرد تو جمع می‌آیند
چرا که آفتاب‌ات می‌پندارند،
و از هراس آن که بسوزند
کرمکان حقیر از تو دوری می‌گزینند.
تو نور ِ حیاتی و
ماده‌گی، میان میوه‌ها.
ستاره‌یی روشن، که برق می‌زند
بر کناره‌ی جویبار عاشق.

چه قدر بی‌شباهتم به تو من
ای شهوت شراره افکن بر چمن!

نغمه‌ی خوابگرد

(برای گلوریا خینه و فرناندو دولس ری‌یوس)

سبز، تویی که سبز می‌خواهم،
سبز ِ باد و سبز ِ شاخه‌ها
اسب در کوهپایه و
زورق بر دریا.

سراپا در سایه، دخترک خواب می‌بیند
بر نرده‌ی مهتابی ِ خویش خمیده
سبز روی و سبز موی
با مردمکانی از فلز سرد.
(سبز، تویی که سبزت می‌خواهم)
و زیر ماه ِ کولی
همه چیزی به تماشا نشسته است
دختری را که نمی‌تواندشان دید.

سبز، تویی که سبز می‌خواهم.
خوشه‌ی ستاره‌گان ِ یخین
ماهی ِ سایه را که گشاینده‌ی راه ِ سپیده‌دمان است
تشییع می‌کند.
انجیربُن با سمباده‌ی شاخسارش
باد را خِنج می‌زند.
ستیغ کوه همچون گربه‌یی وحشی
موهای دراز ِ گیاهی‌اش را راست برمی‌افرازد.
«ــ آخر کیست که می‌آید؟ و خود از کجا؟»

خم شده بر نرده‌ی مهتابی ِ خویش
سبز روی و سبز موی،
و رویای تلخ‌اش دریا است.

«ــ ای دوست! می‌خواهی به من دهی
خانه‌ات را در برابر اسبم
آینه‌ات را در برابر زین و برگم
قبایت را در برابر خنجرم؟…
من این چنین غرقه به خون
از گردنه‌های کابرا باز می‌آیم.»
«ــ پسرم! اگر از خود اختیاری می‌داشتم
سودایی این چنین را می‌پذیرفتم.
اما من دیگر نه منم
و خانه‌ام دیگر از آن ِ من نیست.»

«ــ ای دوست! هوای آن به سرم بود
که به آرامی در بستری بمیرم،
بر تختی با فنرهای فولاد
و در میان ملافه‌های کتان…
این زخم را می‌بینی
که سینه‌ی مرا
تا گلوگاه بردریده؟»

«ــ سیصد سوری ِ قهوه رنگ میبینم
که پیراهن سفیدت را شکوفان کرده است
و شال ِ کمرت
بوی خون تو را گرفته.
لیکن دیگر من نه منم
و خانه‌ام دیگر از آن من نیست!»

«ــ دست کم بگذارید به بالا برآیم
بر این نرده‌های بلند،
بگذاریدم، بگذارید به بالا برآیم
بر این نرده‌های سبز،
بر نرده‌های ماه که آب از آن
آبشاروار به زیر می‌غلتد.»

یاران دوگانه به فراز بر شدند
به جانب نرده‌های بلند.
ردّی از خون بر خاک نهادند
ردّی از اشک بر خاک نهادند.
فانوس‌های قلعی ِ چندی
بر مهتابی‌ها لرزید
و هزار طبل ِ آبگینه
صبح کاذب را زخم زد.

سبز، تویی که سبز می‌خواهم.
سبز ِ باد، سبز ِ شاخه‌ها.

همراهان به فراز برشدند.
باد ِ سخت، در دهان‌شان
طعم زرداب و ریحان و پونه به جا نهاد.

«ــ ای دوست، بگوی، او کجاست؟
دخترَکَت، دخترک تلخ‌ات کجاست؟»

چه سخت انتظار کشید
«ــ چه سخت انظار می‌بایدش کشید
تازه روی و سیاه موی
بر نرده‌های سبز!»

بر آیینه‌ی آبدان
کولی قزک تاب می‌خورد
سبز روی و سبز موی
با مردمکانی از فلز سرد.
یخپاره‌ی نازکی از ماه
بر فراز آبش نگه می‌داشت.
شب خودی‌تر شد
به گونه‌ی میدانچه‌ی کوچکی
و گزمه‌گان، مست
بر درها کوفتند…

سبز، تویی که سبزت می‌خواهم.
سبز ِ باد، سبز ِ شاخه‌ها،
اسب در کوهپایه و
زورق بر دریا.

جبریل قدسی (سه ویل)

۱

بچه‌ی زیبای جگنی نرم
فراخ شانه، باریک اندام،
رنگ و رویش از سیب ِ شبانه
درشت چشم و گس دهان
و اعصابش از نقره‌ی سوزان ــ
از خلوت ِ کوچه می‌گذرد.
کفش ِ سیاه ِ برقی‌اش
به آهنگ مضاعفی که
دردهای موجز ِ بهشتی را می‌سراید
کوکبی‌های یکدست را می‌شکند.

بر سرتاسر ِ دریا کنار
یکی نخل نیست که بدو ماند،
نه شهریاری بر اورنگ
نه ستاره‌یی تابان در گذر.
چندان که سر
بر سینه‌ی یَشم ِ خویش فروافکند
شب به جست‌وجوی دشت‌ها برمی‌خیزد
تا در برابرش به زانو درآید.

تنها گیتارها به طنین درمی‌آیند
از برای جبریل، ملک مقرب،
خصم سوگند خورده‌ی بیدبُنان و
رام کننده‌ی قُمریکان.

هان، جبریل قدیس!
کودک در بطن ِ مادر می‌گرید.
از یاد مبر که جامه‌ات را
کولیان به تو بخشیده‌اند.

۲

سروش پادشاهان مجوس
ماه رخسار و مسکین جامه
بر ستاره‌یی که از کوچه‌ی تنگ فرا می‌رسد
در فراز می‌کند.
جبریل قدیس، مَلِک مقرب،
که آمیزه‌ی لبخنده و سوسن است
به دیدارش می‌آید.
بر جلیقه‌ی گلبوته دوزی‌اش
زنجره‌های پنهان می‌تپند
و ستاره‌گان شب
به خلخال‌ها مبدل می‌شوند.

ــ جبریل قدیس
اینک، منم
زنی به سه میخ شادی
مجروح!
بر رخساره‌ی حیرت زده‌ام
یاسمن‌ها را به تابش درمی‌آوری.

ــ خدایت نگهدارد ای سروش
ای زاده‌ی اعجاز!
تو را پسری خواهم داد
از ترکه‌های نسیم زیباتر.

ــ جبریلک ِ عمرم، ای
جبریل ِ نی‌نی ِ چشم‌های من!
تا تو را بَرنشانم
تختی از میخک‌های نو شکفته
به خواب خواهم دید.

ــ خدایت نگه‌دارد ای سروش
ای ماه رخساره و مسکین جامه!
پسرت را خالی خواهد بود و
سه زخم بر سینه.

ــ تو چه تابانی، جبریل!
جبریلک ِ عمر من!
در عمق پستان‌هایم
شیر گرمی را که فواره می‌زند احساس می‌کنم.

ــ خدات نگهدارد ای سروش
ای مادر ِ صد سلاله‌ی شاهی!
در چشم‌های عقیم‌ات
منظره‌ی سواری
رنگ می‌گیرد.

بر سینه‌ی هاتف ِ حیرت‌زده
آواز می‌خواند کودک
و در صدای ظریف‌اش
سه مغز بادام سبز می‌لرزد.

جبریل قدّیس از نردبانی
بر آسمان بالا می‌رود
و ستاره‌گان شب
به جاودانه‌گان مبدل می‌شوند.

 

مرثیه برای «ایگناسیو سانچز مخیاس»

برای دوست عزیزم
انکارناسیون لوپس خول‌وس

۱

زخم و مرگ

در ساعت پنج عصر.
درست ساعت پنج عصر بود.
پسری پارچه‌ی سفید را آورد
در ساعت پنج عصر
سبدی آهک، از پیش آماده
در ساعت پنج عصر
باقی همه مرگ بود و تنها مرگ
در ساعت پنج عصر
باد با خود برد تکه‌های پنبه را هر سوی
در ساعت پنج عصر
و زنگار، بذر ِ نیکل و بذر ِ بلور افشاند
در ساعت پنج عصر.
اینک ستیز ِ یوز و کبوتر
در ساعت پنج عصر.
رانی با شاخی مصیبت‌بار
در ساعت پنج عصر.
ناقوس‌های دود و زرنیخ
در ساعت پنج عصر.
کرنای سوگ و نوحه را آغاز کردند
در ساعت پنج عصر.
در هر کنار کوچه، دسته‌های خاموشی
در ساعت پنج عصر.
و گاو نر، تنها دل ِ برپای مانده
در ساعت پنج عصر.
چون برف خوی کرد و عرق بر تن نشستش
در ساعت پنج عصر.
چون یُد فروپوشید یکسر سطح میدان را
در ساعت پنج عصر.
مرگ در زخم‌های گرم بیضه کرد
در ساعت پنج عصر
بی‌هیچ بیش و کم در ساعت پنج عصر.
تابوت چرخداری ست در حکم بسترش
در ساعت پنج عصر.
نی‌ها و استخوان‌ها در گوشش می‌نوازند
در ساعت پنج عصر.
تازه گاو ِ نر به سویش نعره برمی‌داشت
در ساعت پنج عصر.
که اتاق از احتضار مرگ چون رنگین کمانی بود
در ساعت پنج عصر.
قانقرایا می‌رسید از دور
در ساعت پنج عصر.
بوق ِ زنبق در کشاله‌ی سبز ِ ران
در ساعت پنج عصر.
زخم‌ها می‌سوخت چون خورشید
در ساعت پنج عصر.
و در هم خرد کرد انبوهی ِ مردم دریچه‌ها و درها را
در ساعت پنج عصر.

در ساعت پنج عصر.
آی، چه موحش پنج عصری بود!
ساعت پنج بود بر تمامی ساعت‌ها!
ساعت پنج بود در تاریکی شامگاه!

۲
خون منتشر

نمی‌خواهم ببینمش!

بگو به ماه، بیاید
چرا که نمی‌خواهم
خون ایگناسیو را بر ماسه‌ها ببینم.

نمی‌خواهم ببینمش!

ماه ِ چارتاق
نریان ِ ابرهای رام
و میدان خاکی ِ خیال
با بیدبُنان ِ حاشیه‌اش.

نمی‌خواهم ببینمش!

خاطرم در آتش است.
یاسمن‌ها را فراخوانید
با سپیدی کوچک‌شان!
نمی‌خواهم ببینمش!

ماده گاو ِ جهان پیر
به زبان غمینش
لیسه بر پوزه‌یی می‌کشید
آلوده‌ی خونی منتشر بر خاک،
و نره گاوان ِ «گیساندو»
نیمی مرگ و نیمی سنگ
ماغ کشیدند آن سان که دو قرن
خسته از پای کشیدن بر خاک.

نه!
نمی‌خواهم ببینمش!

پله پله برمی‌شد ایگناسیو
همه‌ی مرگش بردوش.
سپیده‌دمان را می‌جست
و سپیده‌دمان نبود.
چهره‌ی واقعی ِ خود را می‌جست
و مجازش یکسر سرگردان کرد.
جسم ِ زیبایی ِ خود را می‌جست
رگ ِ بگشوده‌ی خود را یافت.
نه! مگویید، مگویید
به تماشایش بنشینم.
من ندارم دل ِ فواره‌ی جوشانی را دیدن
که کنون اندک اندک
می‌نشیند از پای
و توانایی ِ پروازش
اندک اندک
می‌گریزد از تن.

فورانی که چراغان کرده‌ست از خون
صُفّه‌های زیرین را در میدان
و فروریخته است آنگاه
روی مخمل‌ها و چرم گروهی هیجان دوست.

چه کسی برمی‌دارد فریاد
که فرود آرم سر؟
ــ نه! مگویید، مگویید
به تماشایش بنشینم.
آن زمان کاین سان دید
شاخ‌ها را نزدیک
پلک‌ها برهم نفشرد.
مادران خوف
اما
سربرآوردند
وز دل ِ جمع برآمد
به نواهای نهان این آهنگ
سوی ورزوهای لاهوت
پاسداران ِ مِهی بی‌رنگ:

در شهر سه‌ویل
شهزاده‌یی نبود
که به همسنگیش کند تدبیر،
نه دلی همچنو حقیقتجوی
نه چو شمشیر او یکی شمشیر.
زور ِ بازوی حیرت‌آور ِ او
شط غرنده‌یی ز شیران بود
و به مانند پیکری از سنگ
نقش تدبیر او نمایان بود.

نغمه‌یی آندُلسی
می‌آراست
هاله‌یی زرین بر گرد ِ سرش.

خنده‌اش سُنبل ِ رومی بود
و نمک بود
و فراست بود.

ورزا بازی بزرگ در میدان
کوه‌نشینی بی‌بدیل در کوهستان.
چه خوشخوی با سنبله‌ها
چه سخت با مهمیز!
چه مهربان با ژاله
چه چشمگیر در هفته بازارها،
و با نیزه‌ی نهایی ِ ظلمت چه رُعب‌انگیز!

اینک اما اوست
خفته‌ی خوابی نه بیداریش در دنبال
و خزه‌ها و گیاه ِ هرز
غنچه‌ی جمجمه‌اش را
به سر انگشتان ِ اطمینان
می‌شکوفانند.
و ترانه‌ساز ِ خونش باز می‌آید

می‌سُراید سرخوش از تالاب‌ها و از چمنزاران
می‌غلتد به طول شاخ‌ها لرزان
در میان میغ بر خود می‌تپد بی‌جان
از هزاران ضربت پاهای ورزوها به خود پیچان
چون زبانی تیره و طولانی و غمناک ــ
تا کنار رودباران ِ ستاره‌ها
باتلاق احتضاری در وجود آید.

آه، دیوار سفید اسپانیا!
آه، ورزای سیاه ِ رنج!
آه، خون سخت ایگناسیو!
آه بلبل‌های رگ‌هایش!

نه،
نمی‌خواهم ببینمش!

نیست،
نه جامی
که‌ش نگهدارد
نه پرستویی
که‌ش بنوشد،
یخچه‌ی نوری
که بکاهد التهابش را.
نه سرودی خوش و خرمنی از گل.
نیست
نه بلوری
که‌ش به سیم ِ خام درپوشد.

نه!
نمی‌خواهم ببینمش!

۳
این تخته بند ِ تن

پیشانی ِ سختی‌ست سنگ که رویاها در آن می‌نالند
بی‌آب موّاج و بی‌سرو ِ یخ زده.
گُرده‌یی‌ست سنگ، تا بار زمان را بکشد
و درختان اشکش را و نوارها و ستاره‌هایش را.

باران‌های تیره‌یی را دیده‌ام من دوان از پی موج‌ها
که بازوان بلند بیخته‌ی خویش برافراشته بودند
تا به سنگپاره‌ی پرتابی‌شان نرانند.
سنگپاره‌یی که اندام‌های‌شان را در هم می‌شکند بی‌آن‌که به
خون‌شان آغشته کند.

چرا که سنگ، دانه‌ها و ابرها را گرد می‌آورد
استخوان‌بندی چکاوک‌ها را و گُرگان ِ سایه روشن را.
اما نه صدا برمی‌آورد، نه بلور و نه آتش،
اگر میدان نباشد. میدان و، تنها، میدان‌های بی‌حصار.
و اینک ایگناسیوی مبارک زاد است بر سر ِ سنگ.
همین و بس! ــ چه پیش آمده است؟ به چهره‌اش بنگرید:
مرگ به گوگرد ِ پریده رنگش فروپوشیده
رخسار ِ مرد گاوی مغموم بدو داده است.

کار از کار گذشته است! باران به دهانش می‌بارد،
هوا چون دیوانه‌یی سینه‌اش را گود وانهاده
و عشق، غرقه‌ی اشک‌های برف،
خود را بر قله‌ی گاوچر گرم می‌کند.

چه می‌گویند؟ ــ سکوتی بویناک برآسوده است.
ماییم و، در برابر ما از خویش می‌رود این تخته‌بند تن
که طرح آشکار ِ بلبلان را داشت;
و می‌بینیمش که از حفره‌هایی بی‌انتها پوشیده می‌شود.

چه کسی کفن را مچاله می‌کند؟ آن‌چه می‌گویند راست نیست.
این جا نه کسی می‌خواند نه کسی به کنجی می‌گرید
نه مهمیزی زده می‌شود نه ماری وحشتزده می‌گریزد.
این جا دیگر خواستار چیزی نیستم جز چشمانی به فراخی گشوده
برای تماشای این تخته بند تن که امکان آرامیدنش نیست.

این جا خواهان ِ دیدار مردانی هستم که آوازی سخت دارند.
مردانی که هَیون را رام می‌کنند و بر رودخانه‌ها ظفر می‌یابند.
مردانی که استخوان‌هاشان به صدا درمی‌آید
و با دهان پُر از خورشید و چخماق می‌خوانند.

خواستار ِ دیدار آنانم من، این جا، رو در روی سنگ،
در برابر این پیکری که عنان گسسته است.
می‌خواهم تا به من نشان دهند راه رهایی کجاست
این ناخدا را که به مرگ پیوسته است.

می‌خواهم مرا گریه‌یی آموزند، چنان چون رودی
با مِهی لطیف و آبکنارانی ژرف
تا پیکر ایگناسیو را با خود ببرد و از نظر نهان شود
بی‌آن که نفس ِ مضاعف ورزوان را بازشنود.

تا از نظر پنهان شود در میدانچه‌ی مدوّر ماه
که با همه خُردی
جانور محزون بی‌حرکتی باز می‌نماید.
تا از نظر پنهان شود در شب ِ محروم از سرود ِ ماهی‌ها
و در خارزاران ِ سپید ِ دود ِ منجمد.

نمی‌خواهم چهره‌اش را به دستمالی فروپوشند
تا به مرگی که در اوست خوکند.
برو، ایگناسیو! به هیابانگ شورانگیز حسرت مخور!
بخسب! پرواز کن! بیارام! ــ دریا نیز می‌میرد.

۴

غایب از نظر

نه گاو نرت باز می‌شناسد نه انجیربُن
نه اسبان نه مورچگان خانه‌ات.
نه کودک بازت می‌شناسد نه شب
چرا که تو دیگر مرده‌ای.

نه صُلب سنگ بازت می‌شناسد
نه اطلس سیاهی که در آن تجزیه می‌شوی.
حتا خاطره‌ی خاموش تو نیز دیگر بازت نمی‌شناسد
چرا که تو دیگر مرده‌ای.

پاییز خواهد آمد، با لیسَک‌ها
با خوشه‌های ابر و قُله‌های درهمش
اما هیچ کس را سر آن نخواهد بود که در چشمان توبنگرد
چرا که تو دیگر مرده‌ای.
چرا که تو دیگر مرده‌ای
همچون تمامی ِ مرده‌گان زمین.
همچون همه آن مرده‌گان که فراموش می‌شوند
زیر پشته‌یی از آتشزنه‌های خاموش.

هیچ کس بازت نمی‌شناسد، نه. اما من تو را می‌سرایم
برای بعدها می‌سرایم چهره‌ی تو را و لطف تو را
کمال ِ پخته‌گی ِ معرفتت را
اشتهای تو را به مرگ و طعم ِ دهان مرگ را
و اندوهی را که در ژرفای شادخویی ِ تو بود.

زادنش به دیر خواهد انجامید ــ خود اگر زاده تواند شد ــ
آندلسی مردی چنین صافی، چنین سرشار از حوادث.
نجابتت را خواهم سرود با کلماتی که می‌موید
و نسیمی اندوهگن را که به زیتون‌زاران می‌گذرد به خاطر می‌آورم

 

آثار
نمایشنامه «دوران نحس پروانه‌ها» ۱۹۲۰

کتاب اشعار ۱۹۲۱
ترانه‌ها ۱۹۲۷
نمایش نامه «ماریانا پیندا» ژوئن ۱۹۲۷
چنین که گذشت این ۵ سال ۱۹۳۱
ترانه‌های کانته خوندو
نمایش‌نامه عروسی خون ۱۹۳۳
یرما ۱۹۳۴
خانه برنارد آلبا ۱۹۳۶
شاعر در نیویورک ۱۹۴۲
احساسات و پروانه
طلسم پروانه (نیرنگ پروانه)
قصیده کولی
زاری برای مرگ یک گاوباز
عروسکان خیمه شب بازی

ترجمه آثار به فارسی
گ‍زی‍دهٔ اش‍ع‍ار ب‍ا ش‍ش اف‍زوده م‍ن‍ث‍ور/ب‍ه ن‍گ‍ارش ب‍ی‍ژن ال‍ه‍ی/امیرکبیر، ۱۳۴۷.
آوازه‍ای ک‍ول‍ی/ ت‍رج‍م‍ه رض‍ا م‍ع‍ت‍م‍دی/ گوتنبرگ، ۱۳۵۳.
ترانه شرقی و اشعار دیگر/ ترجمه احمد شاملو/ ابتکار، ۱۳۵۹.
ن‍م‍ای‍ش‍ن‍ام‍ه در س‍ه پ‍رده ۱۶ ت‍اب‍ل‍و/ ت‍رج‍م‍ه پ‍ری ص‍اب‍ری، ت‍رج‍م‍ه اش‍ع‍ار ی‍دال‍ل‍ه روی‍ائ‍ی/ ۱۳۷۴.
ی‍رم‍ا. ن‍م‍ای‍ش‍ن‍ام‍ه/ ت‍رج‍م‍ه آزاده آل‌م‍ح‍م‍د/ ن‍ش‍ر ف‍ردا، ۱۳۷۴.
ع‍روس‍ی خ‍ون/ ت‍رج‍م‍ه ف‍ان‍وس ب‍ه‍ادرون‍د/ اص‍ف‍ه‍ان: ن‍ش‍ر ف‍ردا، ۱۳۷۷.
ف‍دری‍ک‍و گ‍ارس‍ی‍ا ل‍ورک‍ا: گ‍زی‍ده اش‍ع‍ار/ ت‍رج‍م‍ه زه‍را ره‍ب‍ان‍ی، ن‍ازن‍ی‍ن م‍ی‍رص‍ادق‍ی/ م‍وس‍س‍ه ان‍ت‍ش‍ارات ن‍گ‍اه، ۱۳۷۹.
ع‍روس‍ی خ‍ون، ی‍رم‍ا، خ‍ان‍هٔ ب‍رن‍ارد آل‍ب‍ا/ ت‍رج‍م‍ه اح‍م‍د ش‍ام‍ل‍و/ چ‍ش‍م‍ه، ۱۳۸۰.
م‍رغ ع‍ش‍ق م‍ی‍ان دن‍دان‌ه‍ای ت‍و/ ت‍رج‍م‍ه اح‍م‍د پ‍وری/ن‍ش‍ر چ‍ش‍م‍ه، ۱۳۸۱.
خ‍ان‍ه ب‍رن‍ارد آل‍ب‍ا/ ت‍رج‍م‍ه ن‍ج‍ف دری‍اب‍ن‍دری/ ک‍ارن‍ام‍ه، ۱۳۸۲.
ق‍ص‍ی‍ده م‍ج‍روح آب/ ت‍رج‍م‍ه رض‍ا م‍ع‍ت‍م‍دی/ ن‍گ‍اه، ۱۳۸۲.
در س‍ای‍ه م‍اه و م‍رگ / دوزبانه اسپانیایی – فارسی ب‍ه ان‍ت‍خ‍اب و ت‍رج‍م‍ه‍. خ‍س‍رو ن‍اق‍د/ک‍ت‍اب روش‍ن، ۱۳۸۵.
فصلی در غرناطه/ ترجمه سعید آذین، وحید موحد/نگاه، ۱۳۸۶.
اشعار برگزیده فدریکو گارسیا لورکا/ ترجمه حسن صفدری/ ثالث، ۱۳۸۸.
لورکا. هشت نمایشنامه کوتاه/ برگردان مهدی فتوحی/نیلا، ۱۳۸۹.
غوطهٔ خاطرات، در چشمهٔ خیال / ترجمه فؤاد نظیری /ثالث، ۱۳۹۰
گزیده شعر. دوزبانه اسپانیایی – فارسی/ ترجمه زهرا رهبانی/ گل‌آذین، ۱۳۹۱.
همسر بی نظیر کفاش/ برگردان مونا مویدی/ نشر ورا، ۱۳۹۶.
افسون شوم پروانه/ برگردان مونا مویدی/ نشر ورا، ۱۳۹۶.
خ‍ان‍ه ب‍رن‍ارد آل‍ب‍ا (ن‍م‍ای‍ش‍ن‍ام‍ه در س‍ه پ‍رده)/ ت‍رج‍م‍ه م‍ح‍م‍ود ک‍ی‍ان‍وش

نمایشنامه‌های کوتاه
پیاده‌روی بوستر کیتون (1928 El paseo de Buster Keaton)
خدمتکار، ملوان و دانش‌آموز (1928 La doncella, el marinero y el estudiante)

 

ضربه باتوم به گوش می‌رسید

 
ناما جعفری
خوب مارکز مُرد، همان طور که روزی مایاکوفسکی با گلوله‌ای کله‌ی خود را سوراخ کرد یا براتیگان با کُلت کمریش، مثل شاملو که در امامزاده طاهر خوابیده یا خون محمد مختاری که میان قبرها دارد تمرین مدارا می کند. همه‌ی انسان‌های بزرگ روزی جسمی می‌روند و تن‌شان میان خاک پوسیده می‌شود. اما روز جمعه، در محوطه هواخوری سالن منتهی به خروجی بند ۳۵۰، اتاق‌ها و راهروهای داخلی زندان اوین، جراحت سر و صورت، پارگی عروق، شکستگی سر، دنده‌های قفسه سینه، انگشتان دست و پا، کوفتگی و تورم ناشی از ضربه باتوم به گوش می‌رسید.
 
 
 

در آغوش پیراهنم بودی | ناما جعفری

ناما جعفری|مجله تابلو

ادبیات عاشقی است. عشق، ادبیات را می‌سازد و نفس می‌دهد به نوشتن. از بیداری می‌پراندمان به بودن. نبض بی‌پایانِ کلمه است. خواب را به پرسیدن از تن می‌برد و بعد بی‌صدا ما را میان مچاله کردن‌‌ رها می‌کند. از عاشق شدن بیژن الهی به غزاله علیزاده بنویسم یا از احمد شاملو به آیدا؟ عشق جلال را چه کنم به سیمین؟

IMG_6057

در ادبیات که برای عشق پایانی نیست. نوشتن است و نوشتن است و نوشتن. یادم می‌آید اولین نامهٔ عاشقانه‌ام را به دختری در جنوبی‌ترین جای جهان نوشتم:
“می‌دانی تو معشوقه‌ای هستی که شبیه‌اش را سال پیش دیدم، پشت پنجره‌ها خشکید. عکس‌هایت معشوقه‌اند. تماشایت معشوقه‌اند. فاصله‌ات، معشوقه‌اند. این گرُ گرُ بی‌رحم را به سایه‌هایت بده. شب و تاریکی عاقبت ماست… ببین ویرانه‌ام را.. ما همیشه سربازانمان را برای آدمهای دم دستی تلف می‌کردیم… میدان جنگیدنمان همین آدمهای دور برمان و جغرافیای شهریشان بود… سالها من تنها بودم… و تنهایی من با تنها بود… با کسی دیگر از آن خیابان‌ها و سرزمین نبود.. می‌دیدیم که این مردمان ناکوک چطور من را می‌کشتند.. اما دوباره بلند می‌شدم.”
برایم نوشت:
“نمی‌دونم چرا خط به خط می‌خونم، اشکام میاد… شبیه یک علامت تهی بزرگ شدم. زندگی مثل یه جنازهٔ مونده، روی دستم باد کرده. نه زنده می‌شه، نه خاکش می‌کنم… راست می‌گی. من هم پشت پنجره‌ها خشکیدم. و این اون چیزی نبود که می‌خواستم باشم. حتی توان نوشتنمو از دست دادم و این، این روز‌ها خیلی غمگینم کرده. معشوقگی… آخ دارد این کلمه برای من. تمام توان من از معشوقگی، در تصور زن دوردستِ هوس انگیز، خاکستر شد. به قول غزاله: توان این تنهایی رو ندارم. من غلام خانه‌های روشنم… تو خیلی قوی‌تر از من هستی. اما من می‌ترسم. می‌ترسم یک نقطه، رد کنم.”
برایش نوشتم:
“در آغوش پیراهنم بودی، باید می‌پوشیدمت. درست مثل حرکت مرموز هروئین در رگها. سرگیجه آور. وقتی می‌آیی، در کلمات می‌پوشانمت. کدام ما زود‌تر می‌پوسیم.. تو باز نمی‌گردی که به حلقم سرازیرت کنم. به عکسهایت نگاه می‌کنم. چشمهای حدقه زده.. با صورتی خشک، پاشیده از بوی تنهایی. بوی ارگاسم شبانه در تخت دونفره که حالا یک نفره در تو مچاله می‌شود. باید باشی، مچاله‌ات کنم با تپش یک عکس از آخ.”
روزی که بیژن الهی عاشق غزاله علیزاده شد، او را تا خانقاه برد و یواش یواش رسید به ابواب و گوشه نشینی. پدر غزاله که عاشق‌پیشه بود، تاثیر خودش را در بیژن گذاشت. او که از آدمهای مهم مشهد بود و خانقاه داشت، اینقدر در عشق کلمات گم شد که بعد از بیژن رفت خانقاه و یواش یواش رسید به ابواب و گوشه نشینی. دنبال عشق آسمانی با غزاله می‌گشت، حلاج خوانی می‌کردند تا عشقشان را کشف کنند. اما نه بیژن ماند و نه غزاله.
در متن‌های روبه رو، به غباری از نامه‌های عاشقانه می‌رسم به تلخی خط به خط در ساعتهایی که عصب‌کُش می‌شود از تنهایی و دوباره دستت به نوشتن می‌رود که نامه بنویسی، عاشقانه.

نامهٔ اول
از تِرِزْ به صادق هدایت
گربهٔ کوچک ایرانی من!

چرا اسم معشوقم را می‌پرسی؟ ترجیح می‌دهی که به تو جواب بدهم که چندتا دارم؟ چیزی که لازم است بگویم این است که من از آنها هیچ کدام را دوست ندارم. معشوقهٔ تو می‌مانم و همیشه دوستت دارم.

(تنها یک کارت کوچک داشتم، زیرا در مرخصی بودم. درآتراتا، پیش مادرم، و خیلی گرفتار. چند روز پیش از “پون تورسن” رّد می‌شدم؛ خیلی به نخستین ملاقاتمان فکر کردم. مادرم پیر شده و کمی بیمار است؛ این مرا ناراحت کرده. وقتی برگشتم برایت خواهم نوشت؛ نزدیک پانزده ژوئن. من را محکوم به بی‌وفایی نکن؛ شاید تنبلی. شاید گرفتاری مادر پیرم. چرا اسم معشوقم را می‌پرسی؟ ترجیح می‌دهی که به تو جواب بدهم که چندتا دارم؟ چیزی که لازم است بگویم این است که من از آنها هیچ کدام را دوست ندارم. برایت نامه‌ای مفصّل تا ده روز دیگر می‌نویسم. معشوقهٔ تو می‌مانم و همیشه دوستت دارم.)
نامهٔ بالا را تِرِزْ (معشوقهٔ صادق هدایت) نوشته است، به همراه کارت پستالی حاوی تِمثالی از پیرمردی سپیدموی و خنزرپنزری که در کنار رودی نشسته است و به نقطه‌ای نامعلوم می‌نگرد. ترز‌ تنها معشوقهٔ صمیمی هدایت در رنس در زمان تحصیلش در پاریس بود. پدرش در جنگِ جهانی اوّل در جبههٔ ماژینو‌ کشته شده بود و مادرش آرزو داشت که دخترش با مردِ دلخواهِ خود ازدواج کند و خوشبخت شود. متن این نامه به زبان فرانسه است، و با این جمله شروع می‌شود: گربهٔ کوچک ایرانی من!

پیرهن1


حتماً، تا حالا تصویر صادق جان هدایت و دوست دخترش تِرِزْ به همراه مادرِ ترز به چشمتان آمده است. تصویر مربوط به سالِ ۱۳۰۷ خورشیدی ست،‌‌ همان دورانی که احتمالاً هدایت برای اوّلین بار اقدام به خودکشی می‌‌کند، هدایت در مورد خودکشی‌اَش به برادرش محمود می‌نویسد: یک دیوانگی کردم به خیر گذشت.
مصطفی فرزانه (م. فرزانه که به گفتهٔ خود، تا آخرین روزهای پیش از خودکشی هدایت با وی در ارتباط بوده است) سالها بعد از زبان هدایت (سالها بعد از خودکشی اوّلَش) نقل می‌کند که علت خودکشی مسائل عشقی بوده که به تِرِزْ داشته.

نامۀ دوم
از فروغ به ابراهیم گلستان

اگر “عشق” عشق باشد، زمان حرف احمقانه ای‌ست.
لذتی که در عشقهای پنهانی هست، در عشقهای دیگر نیست. وقتی عاشق می‌شوی جهان را کوچکتر از همیشه می‌بینی

اگر “عشق” عشق باشد، زمان حرف احمقانه ای‌ست.
لذتی که در عشقهای پنهانی هست، در عشقهای دیگر نیست. وقتی عاشق می‌شوی جهان را کوچکتر از همیشه می‌بینی، به ابراهیم گلستان گفتم می‌خواهم راجع به عشق فروغ بگویی، سکوت بود و سکوت. تکه تکه کرده‌ام نامه‌های فروغ را. تکه‌هایش را می‌آورم.
نامه فروغ:
(… حس می‌کنم که عمرم را باخته‌ام. و خیلی کمتر از آنچه که در بیست و هفت سالگی باید بدانم می‌دانم. شاید علتش این است که هرگز زندگی روشنی نداشته‌ام. آن عشق و ازدواج مضحک در شانزده سالگی پایه‌های آیندۀ مرا متزلزل کرد. من هرگز در زندگی راهنمائی نداشتم. کسی مرا تربیت فکری و روحی نکرده است. هرچه که دارم از خودم دارم و هر چه که ندارم، همۀ آن چیزهائی است که می‌توانستم داشته باشم، اما کج روی‌ها و خودنشناختن‌ها و بن بست‌های زندگی نگذاشته است که به آنها برسم. می‌خواهم شروع کنم. بدی‌های من به خاطر بدی کردن نیست. به خاطر احساس شدید خوبی‌های بی‌حاصل است.)
(… حس می‌کنم که فشار گیج کننده‌ای در زیر پوستم وجود دارد…

12063895_10153288570632515_6287840866971747626_n

می‌خواهم همه چیز را سوراخ کنم و هر چه ممکن است فرو بروم. می‌خواهم به اعماق زمین برسم. عشق من در آنجاست، درجائی که دانه‌ها سبز می‌شوند و ریشه‌ها به هم می‌رسند و آفرینش در میان پوسیدگی، خود را ادامه می‌دهد، گوئی بدن من یک شکل موقتی و زودگذران است. می‌خواهم به اصلش برسم. می‌خواهم قلبم را مثل یک میوۀ رسیده به همۀ شاخه‌های درختان آویزان کنم.)
(… همیشه سعی کرده‌ام مثل یک در بسته باشم تا زندگی وحشتناک درونی‌ام را کسی نبیند و نشناسد… سعی کرده‌ام آدم باشم، در حالی‌ که در درون خود یک موجود زنده بودم… ما فقط می‌توانیم حسی را زیر پایمان لگد کنیم، ولی نمی‌توانیم آن را اصلاً نداشته باشیم. نمی‌دانم رسیدن چیست، اما بی‌گمان مقصدی هست که همۀ وجودم به سوی آن جاری می‌شود. کاش می‌مردم و دوباره زنده می‌شدم و می‌دیدم که دنیا شکل دیگریست. دنیا اینهمه ظالم نیست و مردم این خست همیشگی خود را فراموش کرده‌اند… و هیچ کس دور خانه‌اش دیوار نکشیده است. معتاد شدن به عادت‌های مضحک زندگی و تسلیم شدن به حد‌ها و دیوار‌ها کاری بر خلاف طبیعت است.)
(… محرومیت‌های من اگر به من غم می‌دهند در عوض این خاصیت را هم دارند که مرا از دام تمام تظاهرات فریبنده‌ای که در سطح یک رابطه ممکن است وجود داشته باشد نجات می‌دهند، و با خودشان به قعر این رابطه که مرکز تپش‌ها و تحولات اصلی است نزدیک می‌کنند. من نمی‌خواهم سیر باشم، بلکه می‌خواهم به فضیلت سیری برسم. بدی‌های من چه هستند، جز شرم و عجز، خوبی‌های من از بیان کردن، جز نالۀ اسارت خوبی‌های من در این دنیائی که تا چشم کار می‌کند دیوار است و دیوار است و دیوار است. و جیره بندی آفتاب است و قحطی فرصت است و ترس است و خفگی است و حقارت است.)
(… پریروز در اتاق پهلویی نزدیک‌های صبح، صدای ناله از آن اتاق بلند شد. من خیال کردم سگ است که زوزه می‌کشد. آمدم بیرون گوش دادم. دیگران هم آمدند. بالاخره در را شکستند و زن را که خاکستری شده بود و خیلی زشت و کوتاه بود با وضعی حقیرانه روی تخت از حال رفته بود، اول کتک زدند و بعد پا‌هایش را گرفتند و از پله‌های طبقۀ چهارم کشیدند تا طبقۀ اول. زن تقریبا مرده بود و میان لباس‌هایش چیزهای مضحک و عجیب به چشم می‌خورد؛ تا بخواهی پستان بند و تنکه‌های کثیف، جوراب‌های پاره، کاغذرنگی و عروسک‌هائی که با کاغذرنگی چیده بودند، کتاب‌های قصۀ کودکان، قرص‌های جورواجور، عکس حضرت مسیح و یک چشم مصنوعی. نمی‌دانم چرا این مرگ اینقدر به نظرم بی‌رحمانه آمد. دلم می‌خواست دنبالش به بیمارستان بروم، اما همۀ مردم اینقدر با این جسد خاکستری رنگ به خشونت رفتار می‌کردند که من جرأت نکردم ترحم و همدردی ظاهر کنم. آمدم توی اتاقم دراز کشیدم و گریه کردم.)
(… این مضحک نیست که خوشبختی آدم در این باشد که آدم اسم خودش را روی تنۀ درخت بکند؟ آیا این خیلی خود خواه نیست و آن آدمهای دیگر، آدمهای شریف‌تر و نجیب تری نیستند که می‌گذارند بپوسند بی‌آنکه در یک تار مو، حتی یک تار مو، باقی مانده باشند؟ خوشحالم که مو‌هایم سفید شده و پیشانیام خط افتاده و میان ابرو‌هایم دو چین بزرگ در پوستم نشسته است. خوشحالم که دیگر خیالباف و رؤیایی نیستم.

این مضحک نیست که خوشبختی آدم در این باشد که آدم اسم خودش را روی تنۀ درخت بکند؟

دیگر نزدیک است که سی و دو سالم بشود. هر چند که سی و دو ساله شدن، یعنی سی و دو سال از سهم زندگی را پشت سر گذاشتن و به پایان رساندن. اما در عوض خودم را پیدا کرده‌ام.)
(… ذهنم مغشوش و دلم گرفته است و از تماشاچی بودن دیگر خسته شده‌ام.
به محض اینکه از خانه برمی‌گردم و با خودم تنها می‌شوم یک مرتبه حس می‌کنم که تمام روزم را به سرگردانی و گم شدگی در میان انبوهی از چیزهایی که از من نیست و باقی نمی‌ماند گذشته است. از فستیوال به خانه که برمی‌گشتم، مثل بچه‌های یتیم همه‌اش به فکر گلهای آفتابگردانم بودم. چقدر رشد کرده‌اند؟ برایم بنویس گل دادند زود برایم بنویس. از اینجا که خوابیده‌ام دریا پیداست. روی دریا قایق‌ها هستند و انتهای دریا معلوم نیست که کجاست. اگر می‌توانستم جزئی از این بی‌انتهایی باشم، آن ‌وقت می‌توانستم هر کجا که می‌خواهم باشم… دلم می‌خواهد این‌طوری تمام بشوم یا این‌طوری ادامه بدهم. از توی خاک همیشه یک نیرویی بیرون می‌آید که مرا جذب می‌کند. بالا رفتن یا پیش رفتن برایم مهم نیست. فقط دلم می‌خواهد فرو بروم، همراه با تمام چیزهایی که دوست می‌دارم در یک کل غیرقابل تبدیل حل بشوم. به نظرم می‌رسد تنها راه گریز از فنا شدن، از دست دادن، از هیچ و پوچ شدن همین است.
(… بعد از استقبال و تکریم فوق العاده‌ای که در فستیوال سینمای مؤلف در پزارو از او شده است….
میان این همه آدمهای جوراجور آنقدر احساس تنهایی می‌کنم که گاهی گلویم می‌خواهد از بغض پاره شود. حس خارج از جریان بودن دارد خفه‌ام می‌کند. کاش در جای دیگری به دنیا آمده بودم، جایی نزدیک به مرکز حرکات و جنبش‌های زنده. افسوس که همۀ عمرم و همۀ توانایی‌ام را باید فقط و فقط به علت عشق به خاک و دلبستگی به خاطره‌ها دربیغوله‌ای که پر از مرگ و حقارت و بیهودگی است تلف کنم، همچنان که تابه حال کرده‌ام. وقتی تفاوت را می‌بینم و این جریان زندۀ هوشیار را که با چه نیرویی پیش می‌رود و شوق به آفرین و ساختن را تلقین و بیدار می‌کند، مغزم پر از سیاهی و ناامیدی می‌شود و دلم می‌خواهد بمیرم، بمیرم و دیگر قدم به تالار فارابی نگذارم و آن مجلۀ پرت پست پنج ریالی (…) را نبینم…. تا به خودِ آزاد و راحت و جدا از همۀ خودهای اسیر کنندۀ دیگران نرسی به هیچ چیز نخواهی رسید. تا خودت را دربست و تمام و کمال در اختیار آن نیرویی که زندگی‌اش را از مرگ و نابودی انسان می‌گیرد نگذاری، موفق نخواهی شد که زندگی خودت را خلق کنی….. هنر قوی‌ترین عشقهاست و وقتی می‌گذارد که انسان به تمام موجودیتش دست پیدا کند که انسان با تمام موجودیتش تسلیم آن شود.)
(… یک تابلو از لئوناردو در نشنال گالری است که من قبلآ ندیده بودم؛ یعنی در سفر قبلی‌ام به لندن. محشر است. همه چیز در یک رنگ آبی سبک حل شده است. مثل آدم به اضافۀ سپیده دم. دلم می‌خواست خم شوم و نماز بخوانم.
مذهب یعنی همین، و من فقط در لحظات عشق و ستایش است که احساس مذهبی بودن می‌کنم.
من تهران خودمان را دوست دارم، هر چه می‌خواهد باشد، باشد. من دوستش دارم و فقط در آنجاست که وجودم هدفی برای زندگی کردن پیدا می‌کند. آن آفتاب لخت کننده و آن غروب‌های سنگین و آن کوچه‌های خاکی و آن مردم بدبخت مفلوک بدجنس فاسد را دوست دارم.)

نامۀ سوم
از جلال به سیمین
از سیمین به جلال

وقتی به نامه‌های سیمین دانشور برای جلال آل احمد نگاه می‌کنی یا به نامه‌های جلال به سیمین دانشور، اولین کلماتی که به ذهنت می‌زند این است: نامه‌های یک روشنفکر عاشق برای یک روشنفکر عاشق!

روشنفکران عاشق یا عاشقان روشنفکر.
وقتی به نامه‌های سیمین دانشور برای جلال آل احمد نگاه می‌کنی یا به نامه‌های جلال به سیمین دانشور، اولین کلماتی که به ذهنت می‌زند این است: نامه‌های یک روشنفکر عاشق برای یک روشنفکر عاشق! آنقدر از متن نامه‌ها لذت می‌بری که دلت نمی‌آید خواننده را بی‌نصیب بگذاری. نامه‌هایی سرشار از جملات عاشقانه، ترکیبات زیبا، گلایه‌های صمیمانه و کلماتی که هر کدام دنیایی از معاشقه‌های کلامی است. به آخر هر نامه که می‌رسی، می‌فهمی که می‌شود روشنفکر بود و عاشق شد.
نامۀ جلال:
ساعت ۸ بعد از ظهر یکشنبه ۴ آبان ۱۳۳۱
خوب سیمین جان، یک خریّت کرده‌ام که ناچارم برایت بنویسم. ۴ و سه ربع بعد از ظهر از سرکاغذ بلند شدم لباس پوشیدم و رفتم شمیران. می‌خواستم کمی هوا بخورم. چون صبح تا آن وقت خانه مانده بودم. نزدیک پل رومی که رسیدم دم غروب بود و هوا تاریک داشت می‌شد. از پل عبور کردم و یک مرتبه یادم به آن روز‌ها افتاد که با هم از همین راه می‌آمدیم و می‌رفتیم و آخرین و تنها گردشگاهمان بود. روی هر سنگی که یک وقت نشسته بودیم اندکی نشستم و هوای تو را بو کردم و در جستجوی تو زیر همۀ درختها را گشتم و بعد از‌‌ همان راه معهود به طرف جادهٔ پهلوی راه افتادم. وسطهای راه کم کم تاریک شد و کسی هم نبود، یک مرتبه گریه‌ام گرفت. اگر بدانی چقدر گریه کردم. از نزدیکی‌های آنجا که آن شب پایت پیچید و رگ به رگ شد (یادت هست؟) گریه‌ام گرفت تا برسم به اول جادهٔ آسفالتۀ آن طرف که نزدیک جادهٔ پهلوی می‌شود. همین‌طور گریه می‌کردم و هق هق کنان می‌رفتم. گریه کنان رفتم تا پای آن دو تا درخت که بالای کوه است و یکی دو سه بار قبل از عروسی پای آن نشستیم… یادت هست؟ در تاریکی آن بالا اطراف و چراغ‌های پایین را از لای اشک مدتی نگاه کردم و بعد با حالی بد‌تر و زار‌تر راه افتادم که برگردم. از میان تیغ‌ها و خار‌ها همین‌طور افتان و خیزان و گریان و هق هق کنان پایین آمدم و آمدم و گریه کردم تا به اول جادۀ آسفالته رسیدم.

1331297789_421124_367679643252321_267326509954302_1235403_144847801_n


هیچ همچه قصدی نداشتم ولی اگر بدانی چقدر هوای تو را کرده بودم. آن قدر دلم گرفت که می‌دیدم در غیاب تو‌‌ همان کوه و تپه،‌‌ همان پستی و بلندی‌ها،‌‌ همان درختها و جوی‌ها هستند، من هم هستم، ولی تو نیستی. درختها خزان کرده بود. کلاغ‌ها صدا می‌کردند. جوی‌ها خشک بود، و خلوت، آنقدر خلوت بود که با آزادی تمام‌ های های می‌کردم.
چقدر خیال آدم آسوده است… با آن درخت سر کوه مدتی به یاد تو حرف زدم و تاًسف خوردم که چرا قلمتراش با خودم نداشتم تا در تاریکی، یادگاری به خاطر تو روی آن بکنم. چقدر بچگانه است. نیست؟ ولی این کار را بالاًخره خواهم کرد. جاهایی را که با هم نشسته بودیم و در بارۀ آینده‌ای که هرگز فکر نمی‌کردیم این‌طور باشد حرفها زده بودیم، همه را سر کشیدم و اگر بدانی چقدر تنهایی را عمیق و وسیع حس می‌کردم.
و اگر بدانی چه گریه‌ای مرا گرفته بود. راستش را بخواهی پس از رفتنت دو سه بار بیشتر گریه نکرده بودم. یک بار‌‌ همان دو سه ساعت بعد از رفتنت و یک بار هم در سینما، یادم نیست چه بود، ولی این سومین بار چیز دیگری بود. گریه‌ای بود که در همۀ عمرم نکرده بودم؛ مثل مادر مرده‌ها. تاریکی و سکوت و تنهایی اجازه می‌داد که حتی اگر دلم بخواهد فریاد بزنم. ولی دلم نمی‌خواست فریاد بزنم. دلم می‌خواست مثل پیرمردهایی که به جوانی خود آهسته آهسته گریه می‌کنند گریه کنم. اما کم کم به هق هق افتادم و‌های های کردم…

وقتی تنها دلخوشی آدم، تنها همزبان آدم، تنها دوست آدم، تنها زن محبوب آدم، تنها عمر آدم، و اصلاً همۀ وجود آدم را یک مرتبه از او بگیرند و ببرند آن طرف دنیا، دیگر نمی‌شود تحمل کرد.

وقتی تنها دلخوشی آدم، تنها همزبان آدم، تنها دوست آدم، تنها زن محبوب آدم، تنها عمر آدم، و اصلاً همۀ وجود آدم را یک مرتبه از او بگیرند و ببرند آن طرف دنیا، دیگر نمی‌شود تحمل کرد. آخ که تصدقت می‌روم. مبادا از نوشتن این مطالب ناراحت شوی، چون من خودم پس از این گریه، و حالا آسوده‌تر شده‌ام. راحت‌تر شده‌ام، و چه کمک بزرگی است این گریه، و مرد‌ها چه سنگدل می‌شوند وقتی گریه‌شان بند می‌آید.‌ای خدایی که سیمین من تو را قبول دارد و من کم کم از همین لحاظ و تنها به خاطراوهم شده می‌خواهم به تو عقیده پیدا کنم
نامۀ سیمین:
جلال عزیزم! عکسها را که فرستاده بودی خیلی متشکرم کرد. چقدر تو در آن جوان و زیبا هستی. بیخود نبود که عاشقت شدم. چرا دروغ بگویم؟ به قول خود تو: چه ستارهٔ سعدی در طالعم طلوع کرده بود که تقدیر، تو را در سر راهم گذاشته است؟ می‌دانی الان دلم چه می‌خواهد؟ دوست داشتم تو سرت را روی دامن من گذاشته بودی و من نوازشت می‌کردم. یا من سرم را روی شانهٔ تو می‌گذاشتم و می‌گفتم: “جلال! چقدر خسته‌ام”. و من وراجی می‌کردم و تو مثل همیشه گوش نمی‌دادی اما از دست‌هایت می‌فهمیدم که آرام شده‌ای….
عزیز دل سیمین! برایت تحفه خواهم فرستاد. فقط اندازهٔ دقیق دور گردن عزیز و کمر و پاهای عزیزت را برایم بفرست. اما از این تریاک که کشیده‌ای خیلی رنجیدم. یعنی جداً غصه خوردم. این درست مثل این است که من به تو بنویسم: از دوری تو طاقتم طاق شد و رفتم با پسری بیرون وغیره. پس آن سرسختی و شجاعت تو کجاست؟ تو چرا تریاک بکشی؟ و آن دندانهای سفید قشنگ را که برای من مثل دندان عروسک بود سیاه کرده‌ای. مرگ من، تو را به هر که دوست داری قسمت می‌دهم که دیگر از این کار‌ها نکنی. مرد! چرا نمی‌گذاری آب خوش از گلوی من پایین برود؟ قربان دل تنهایت و خاطر مشکل پسندت بروم…..
جلال عزیز من! محبوب زیبای من! آرام دل بی‌قرار من! اگر بدانی نامهٔ عزیز، مفصل و مست کننده‌ات کی به دست من رسید؟ از صمیم قلب دعایت کردم. باور کن همه وقت، همه جا، روی اقیانوس اطلس که هنوز هراسش در دل من است، همه جا. هیچ می‌دانی که در تمام دنیا هیچ دلخوشی و هیچ محبوبی غیر از تو ندارم؟
قربان تو! سیمین عاشقت.



نامۀ چهارم
از شاملو به آیدا

همه عمر را عاشق بوده‌ام. تو خود این را بهتر می‌دانی. اما هرگز عشقی چنین پرشور نداشته‌ام. عشقی که تنها هنر من، هنر کلام، در برابر آن بی‌رنگ می‌شود و لُنگ می‌اندازد.

با هزار بوسه برای تو، از موی سر تا ناخن پایت
شاملو عاشق آیدا بود، خودِ شاملو می‌گوید: آیدا همه چیز من است.

نامه شاملو:
همه عمر را عاشق بوده‌ام. تو خود این را بهتر می‌دانی. اما هرگز عشقی چنین پرشور نداشته‌ام. عشقی که تنها هنر من، هنر کلام، در برابر آن بی‌رنگ می‌شود و لُنگ می‌اندازد. گرچه با وجود این، بهترین شعر‌هایم نام تو را دارند. چه پیش آمده است؟ آیا در این هنر ورزیده شده‌ام تا بتوانم آخرین شاهکار خود را هم به پای تو بریزم؟ نمی‌دانم. هرچه هست این است که خیالت لحظه‌ای آرامم نمی‌گذارد. مثل درختی که به سوی آفتاب قد می‌کشد، همۀ وجودم دستی شده است و همۀ دستم خواهشی. خواهش تو… تو را خواستن و تو را طلب کردن. الهام آفرین، کلام آفرین و شادی آفرین. ساعت یک وربع بعد از نیمه شب است. سخت خسته‌ام. فردا صبح ساعت شش راه می‌افتم به طرف تربت. همۀ امیدم این است که بتوانم با تلفن با تو تماس بگیرم و صدای امید دهندۀ گرمت را بشنوم. اگر نتوانستم نامۀ کاملی برایت بنویسم که همۀ حرفها در آن باشد مرا ببخش. واقعاً خستگی اجازۀ بیدار ماندن بیش از این را نمی‌دهد. خوشحالم که می‌دانی دوستت دارم و به عشق تو افتخار می‌کنم. شعر تازه‌ای نوشته‌ام توی راه، که با نامۀ بعدی برایت پست می‌کنم.

با هزار بوسه برای تو
ازموی سر تا ناخن پایت
احمد

(تا چند روز دیگر می‌آیم پیشت. امیدوارم تا آنوقت حتماً حتماً پیش دکتر رفته باشی. یادت باشد که من جز تو کسی را ندارم و سلامت تو سلامت خود من است.)
(آیدا نازنین خوب خودم.
…اینها هم تمام می‌شود. بالاخره (فردا) مال ما است. مال من و تو با هم. مال آیدا و احمد با هم. بالاًخره خواهد آمد، آن شبهایی که تا صبح در کنار تو بیدار بمانم، سرت را روی سینه‌ام بگذارم و به تو بگویم که در کنارت چه قدر خوشبخت هستم.
چه قدر تو را دوست دارم! چه قدر به نفس تو در کنار خودم احتیاج دارم! چه قدر حرف دارم که با تو بگویم! اما افسوس! همه حرفهای ما این شده است که تو به من بگویی (امروز خسته هستی) یا (چه عجب که امروز شادی؟) و من به تو بگویم که: (دیگر کی می‌توانم ببینمت؟) و یا تو بگویی: (می‌خواهم بروم. من که هستم به کارت نمی‌رسی.) من بگویم: (دیوانۀ زنجیری حالا چند دقیقۀ دیگر هم بنشین!) و همین – همین و تمام آن حرفها، شعر‌ها و سرودهایی که در روح من زبانه می‌کشد تبدیل به همین حرفها و دیدارهای مضحکی شده که مرا به وحشت می‌اندازد. وحشت از اینکه، رفته رفته، تو از این دیدار‌ها و حرفها و سرانجام از عشقی که محیط خودش را پیدا نمی‌کند تا پرو بالی بزند گرفتار نفرت و کسالت و اندوه بشوی.
این موقع شب (یا بهتر بگویم: سحر) از تصور این چنین فاجعه‌ای به خود لرزیدم. کارم را گذاشتم که این چند سطر را برایت بنویسم. آیدای من: این پرنده، در این قفس تنگ نمی‌خواند. اگر می‌بینی خفه و لال و خاموش است، به این جهت است. بگذار فضا و محیط خودش را پیدا کند تا ببینی که چه گونه در تاریکترین شبها و آفتابی‌ترین روز‌ها خواهد سرود.
به من بنویس تا هر دم و هر لحظه بتوانم آن را بشنوم، به من بنویس تا یقین داشته باشم که تو هم مثل من در انتظار آن شبهای سفیدی. به من بنویس که می‌دانی این سکوت و ابتذال زاییدهٔ زندگی در این زندانی است که مال ما نیست، که خانهٔ ما نیست، که شایستهٔ ما نیست. به من بنویس که تو هم در انتظار سحری هستی که پرندهٔ عشق ما در آن آواز خواهد خواند.)
۲۹ شهریور ۱۳۴۲
احمد تو

| کتاب جمعه | به سردبیری احمد شاملو

کتاب جمعه نام هفته‌نامه‌ای است به سردبیری احمد شاملو که از ۴ مرداد ۱۳۵۸ تا ۱ خرداد ۱۳۵۹ در ۳۶ شماره در تهران منتشر شد. از مهم‌ترین کارهای چاپ شده در این مجلّه نمایشنامه مرگ یزدگرد بهرام بیضایی در شماره پانزدهم بود.

محمد قائد در مورد تعطیلی هفته نامه در گفت و گو با مجله نافه این چنین گفته: «تعطیل کتاب جمعه خودخواسته نبود. می‌توان گفت تقدیر محتوم بود. سال ۶۰ نمی‌توانست و نباید و ممکن نبود به انتشارش ادامه دهد. به بیان تهرونیِ مورد علاقهٔ خود شاملو، خوبیت نداشت و برای لوطی افت بود.»

…………………………

| توضیحات باشگاه ادبیات |

هشت سال پیش بود که شماره‌های اول تا بیست و چهارم کتاب جمعه را در باشگاه ادبیات به اشتراک گذاشتم. اسکن این مجموعه کار من نبود. صفحه‌های اسکن شده را ورق به ورق از وبسایت «بایگانی مطبوعات ایران» دانلود کرده بودم که ایده آن در سال ۱۳۸۸ توسط دو نفر در تهران شکل گرفته و هدف اولیه آن پروژه انتشار آن لاین کتاب جمعه بود.
این گروه بعد از تهیه مجموعه «کتاب جمعه» و و باز کردنِ شیرازه‌ها، خریدِ اسکنر، اسکن کردنِ صفحات، ثبتِ دامنه و نصبِ مدیاویکی، و غیره با کمک داوطلبان شروع به ایجاد اولین صفحه در فروردین ۱۳۸۹ کرد.
در انتهای آبان ماه ۱۳۹۱ پروژهٔ آن‌لاین کردنِ كتاب جمعه با کمک ۳۰۰ داوطلب به پایان رسید و بیش از ۸۰۰ عنوان در ۳۶ جلد (۵۷۶۰ صفحه) اسکن، تایپ، و نمونه‌خوانی شد.
پروژهٔ بعدی این گروه انتشارِ آن‌لاینِ مجموعهٔ کتاب هفته بود. نشریه گرانقدر و محبوبی که ۱۰۴ شماره منتشر شد بود. اما این پروژه بعد از اسکن ۲۵ شماره و تایپ سه شماره متوقف و هرگز پی گرفته نشد.
از لحظه شکل‌گیری ایده آرشیو مجازی نشریات و تاسیس باشگاه ادبیات کار اسکن و انتشار مجدد نشریات اثرگذار را در نظر داشتم و زمانی که دیدم نیمی از کار-یعنی اسکن نشریه- توسط دیگران انجام شده، دوباره کاری را بی‌مورد یافته و بعد از پیرایش تصاویر فراهم شده توسط این گروه، به مرور بیست و چهار شماره را در باشگاه در قالب فایل های پی‌دی‌اف منتشر کردم که با استقبال زیادی روبرو شد و هنوز توسط سایت‌ها و کانال‌های متعدد دست به دست می‌چرخد.
مدتی وقفه در کار پیرایش دوازده شماره آخر سبب شد تا فرد یا افرادی غیرحرفه‌ای به بهانۀ کامل کردن دوره این نشریه، دست به کار شده و پوشه‌های نازیبایی در کنار بیست و چهار شماره باشگاه منتشر کنند. این اتفاق سبب دلسردی من شد و شاید برای اولین بار در عمرم کاری را نیمه تمام رها کردم. تا اینکه چند هفته پیش، بعد از گفت‌و‌گوی زنده خانۀ ایران با من، به این فکر افتادم تا با تجارب کسب شده در سال‌های اخیر پوشه‌های با کیفیتی از دوازده شماره آخر کتاب جمعه فراهم کرده و یک بار دیگر در باشگاه به اشتراک بگذارم. چون این نشریه از شماره بیست و یکم تا آخرین شماره روی کاغذ کاهی منتشر شده بود و کیفیت کاغذ و چاپ برخی شماره‌ها قابل مقایسه با دیگر شماره‌ها نبود. این تنزل کیفی حتی خواندن و نگهداری از نسخۀ چاپی را نیز غیرممکن ساخته است. آنها که دوره چاپی را در اختیار دارند، می‌توانند صحت این گفته را تایید کنند.
حال پس از وقفه‌ای طولانی می‌توانید این نشریه مهم و گرانقدر را کامل از وبسایت باشگاه دانلود و مطالعه کنید. حتماً هنگام مطالعۀ پوشه‌ها متوجه خواهید شد که کیفیت دوازده شماره آخر به مراتب از آن بیست و چهار شماره افزون‌تر است که این به گذر ایام و کسب تجربه بیشتر توسط من برمی‌گردد.
در پایان لازم می‌دانم از کسانی که قدم اول را برای آنلاین کردن کتاب جمعه برداشتند، تشکر کنم. افرادی که متاسفانه نام‌شان را نیز نمی‌دانم و افسوس می‌خورم که نتوانستند پروژه آنلاین کردن کتاب هفته را به سرانجام برسانند. امیدوارم روزی باشگاه ادبیات بتواند این بار سنگین را به سرمنزل مقصود برساند. برای این کار به کمک همه شما نیازمندم.

کتاب جمعه، شماره اول تا ششم
https://www.bashgaheadabiyat.com/product/ketab-e-jome-1-6/
کتاب جمعه، شماره هفتم تا دوازدهم
https://www.bashgaheadabiyat.com/product/ketab-e-jome-7-12/
کتاب جمعه، شماره سیزدهم تا هجدهم
https://www.bashgaheadabiyat.com/product/ketab-e-jome-13-18/
کتاب جمعه، شماره نوزدهم تا بیست و چهارم
https://www.bashgaheadabiyat.com/product/ketab-e-jome-19-24/
کتاب جمعه، شماره بیست و پنجم تا سی‌ام
https://www.bashgaheadabiyat.com/product/ketab-e-jome-25-30/
کتاب جمعه، شماره سی و یکم تا سی و ششم
https://www.bashgaheadabiyat.com/product/ketab-e-jome-31-36/

 

| در پوست ببر | مجید نفیسی |

دریافت کتاب: | در پوست ببر، مجید نفیسی |

| جیرجیرک |

با لباسی از شب باز آ

به درون شب پا نه،

آن گاه جیرجیرک صدای گام هایت را خواهد شنود

و تو را به شب دعوت خواهدکرد.

عشقِ همه روزه آن جاست

چیزی که تو را به همۀ درهای ناشناخته

پیوند می دهد.

احساسی از مالکیت در خوف از دست دادن.

نه، این شب نیست، جیرجیرک نیست، باروت نیست

آب انباری ست

که همه شب

از آن، جرعۀ آبی، میهمانان شبانه را دعوت می کنم

نه، این همه نیست، و باری لباسی ست از شب

و سرودی ست از شب

که جیرجیرک پاسدار آن ست.

صداهای درهمی ست که هیچ گاه به یاد نخواهی آورد

رقص هایی ست از سرزمین های دوردست

آن جا که همه شب زنگی گریزپا

با زنگوله یی افسانۀ آتش به پا می کند،

شعری ست دربارۀ رنگ خاکستری

رنگی که دنیا بدان صعود خواهد کرد

و جیرجیرکِ تنها را

به آتشدانی از خاکستر خواهد برد.

نه، این همه نیست، و با این همه

مردی ست که عصر هنگام از اداره باز می آید

تا با لباس خانگیش درددل کند

حرف های دیگر هم می توان زد

مثلا دستی که تا ژرفای فضا رها شده است

یا احساسی که گنگ است، ولی دو چشم می خواند.

جیرجیرک به تو خواهد گفت

رنگ هایت را خواهد زدود

اتاقت را گردگیری خواهد کرد

لکه یی جوهر را که بر میز کار توست پاک می کند

پنجرۀ کوچک را باز می کند

چای می آورد؛

به تو می آموزد که با خودنویسی کوچک

در فضا رها شوی

شکلی از ترس به تو خواهد داد

به گردشَت خواهد برد؛

یا، نه، این همه نیست

نیی ست در کنار نی های دیگر

اگر به رودخانۀ متروک سفر کنی

او را خواهی یافت

پیچکی از یاس به تو هدیه خواهدکرد

تا تو آن را به یقه ات بیاویزی

و بعد، ترا، نشسته بر سنگی

در کنار رودخانه

ترک خواهدکرد.

زمان بدین گونه می گذرد

گاهی در کودکی فکر می کردم که زمانه اسبی ست

بزرگتر شدم، به قطاری شبیهش کردم

و با این همه، تصویرهای دیگر هم هست.

ولی این، جیرجیرکی ست که با توست

به ساعت شنی تشبیهش کن

که پدری، روزی به پسرش هدیه کرد

ولی هنوز شنهای سفید در راهند

تا از آن گردنۀ تنگ

به سرزمینی دیگر سرنگون شوند.

و با این همه، جیرجیرک به تو می آموزد

که تنها باشی

و وسوسه گرِ پسر شیطان ست

تا ساعت شنی را در آتشدان اندازد.

شاید آن جا تکه یی کاغذ بود

یا مدادی که موشی از آن خورده است

بردار، و حرف هایت را بنویس

مثالی دربارۀ کارهای روزانه

این که در خیابان از نگاه های مردم می گریزی

چشمانت را به چنارها می دهی

و به حرفی در درون خاک،

ولی آن حرف نخواهد آمد

حرفی که جاودانه است و پیش از تو به اداره رفته ست

تا کلید در قفل اندازد

و جای خالی تو را

در صندلی سرد بنگرد.

ساعت که هنوز در خواب ست

و گردها که لباسی همیشه اند.

آن جا چیزی را خواهی یافت

که همیشه با تو بوده است

ولی ناگهان پیکره ات را سوراخ می کند

و در سیلگاه جاری می شود.

تکه یی مداد، لکه یی جوهر؛

و دواتی که نیمه تهی ست،

شاید آن روز می توانستی مگسی را با آن نشان کنی

یا به کلۀ طاس پیرمرد ابلهی بکوبی

که تو را به یاد درخت های پر ملال تابستانی می اندازد.

من از میان درخت ها

انبه را دوست دارم،

انبه بوی شب می دهد

و بوی همۀ سرزمین هایی که دوستشان دارم.

ولی اداره جای این حرفها نیست

باید که به دسته یی پرونده رجوع کنی،

عددی را خط بزنی، حرفی را بنویسی و به کمد بیندیشی؛

جیرجیرک بیدارت خواهد کرد

و از درخت های انبه، چکه های باران خواهد ریخت.

مَهَراس! این ها طبیعی ست

نکته یی نیست که در آن عدالت نباشد

تنها این تو نیستی که در پشت میز اداره

از خواب بیدار می شوی

تنها تو نیستی که دستهایت را

با کراواتی سیاهرنگ پاک می کنی.

یکدم، آن طرف تر، اتاقی ست کوچک

با مردی که کلاهی بر سر دارد

و در پشت میز به خواب رفته است.

یا جوانکی ست که شعر می نویسد

شعری دربارۀ حرف های عادی، شرکت های مستغلات

و آدم هایی که با سبیل های خانگی

در پشت میزها به خواب رفته اند

و بوی زمین و دفتر می دهند.

این ها همه عادی ست

یا، خود، شعر نیست، حرفی ساده است.

بی گمان پایی ست که به خواب رفته

بیدارش کن

با فنری خیالی راه برو،

پرونده یی را بردار: نامه یی دربارۀ شرکت های تعاونی

بارنامه یی از شرکت حمل و نقل، پیمانکاری با حواله یی از حمل سنگ.

نگاهی به ساعت کن

آن گاه چیزی را به یاد می آوری که نخوانده یی

انگشت به دهان می بری، می گویی

ای وای وقت گذشته ست

کتت را به سرعت می پوشی

در را می بندی

و راه خیابان را پیش می گیری.

ولی امری طبیعی ست، سراپا عدالت است

جیرجیرکی ست که همیشه با توست.

با این همه مگر نمی توان

شعری دربارۀ اقتصاد نوشت

یا زیبایی صبحانه یی در هوای سرد؟

این تنهایی، تو را، در تاکستان نخستین می گذارد

به تو، چیزهایی می آموزد

و با این همه آزادی

زیبایی مسافرخانه یی در کنار راه، هوای خواب آلود، استکانی چای

همه را از کاغذ محو کن؛

حرف هایی ست به سادگی چیزی که پسرت فکر می کند

دربارۀ یک خودنویس رنگی، یا ساق زیبایی در خیابان.

با تداعی پیش رو، مَهَراس که نثر است

در فضا پرتاب شو، گاهی قشنگش کن.

نه، با این همه

تو به جیرجیرکت بیندیش

به حرف های سادۀ روزانه.

گاهی مورچه هایی دیده ام که بس زیبا راه می روند

به چه فکر می کنند آنها؟

حرفی دربارۀ مستغلات

زمینی که از دست رفت

یا برگ های پائیزی؟

نه، این جیرجیرک توست

که با تو در میان رگ های درخت می رود

تا به تو حرفی تازه بزند

و نمی کوشد تا تو را از بلندی به زمین افکند.

نه، این فکر از آن تو نیست

در کتابی دیگر خوانده یی

نیمکاره رهایش کن، حرف هایی زیبا بزن

به کلمه نیندیش، این جیرجیرک است

که تو را به همراه می برد

شاید فریبت بدهد، ولی تو باز می گردی

با که سر قهر داری؟

هنوز دوات تو آرام نشسته است

و در حافظه یی دیگر سیر می کند

انباری هم هست

که در آن جا حرفی از روز نیست

حرفی از وقت نیست

وقت در حافظه می گذرد،

در فکر روزهایی قشنگ و همیشگی.

این که به کفشت نمی اندیشی، این که ریشت بلند شده

این که لباست بی اطوست،

هنری نیست؛

با لباسی گران راه برو

به پاگیست بیندیش

بیندیش که قالی ها چه قدر منتظر کفش های تواند

کفشی از جیر به پاکن، و به فکر شانۀ موهایت باش؛

دروغ نمی گویم

به جیرجیرکت بگو

آن سوت سوتک کوچک گلی

که از کودکی با توست

شاید نگذارد پدرت بعد از ظهرها چرتی بزند

یا خواهرت شب های امتحان، درس بخواند

ولی به باغ برو

آن سوی دیوار، باغی ست و من مطمئنم

که با همۀ کلمه های خشن و حرف های عادی

به آن جا رفته یی

فکر کرده یی که خاک چه سرخ است

و حرف ها چه ساده اند.

به جیرجیرکت بیندیش

که اینک منتظر توست.

به چه فکر می کنی؟

در راه های اسفالتۀ طویل

تنها اوست که راه می رود

چشم دیگری نیست، تا آن جا که بتوان دید تویی.

با این همه فراموش مکن

که کسی آن جا نشسته است.

وقتی که در اداره یی

کسی در خلوت خانه، عکس تو را می جوید

و در شب های منازعه

آن اتاق تاریک اداره

چه تنهاست.

با این همه، ساعت بزرگ

به هنگام عزیمت از اداره، بیدارت نخواهدکرد؛

آن گاه در ساعت ده شب

پیشخدمتی سراسیمه در را باز می کند

و به مردی می نگرد که با کلاهی بر سر

دستها بر روی میز، به خواب رفته است.

دست بر شانه ات می نهد!

آقا، دیروقت است

این ساعت لعنتی چطور زنگ نمی زند

آقا، با شمایم، به ساعت بیندیشید

چند دور گشته است

آقا، شهر خلوت است، کسی نیست که با شما سخن بگوید

راه ها تاریکند

چنارها دیگر چشمان شما را نمی خواهند

شاید اینک پاسبانی سوت می زند

جنده یی آواز می خواند

و کسی از کافه به بیرون می جهد

آقا، شهر چقدر بی شما تنهاست

و این جا، شما، در پشت میزی مستعمل

به خواب رفته اید

به شهر بیندیشید، به خانه که چقدر تنهاست

گنجشگ ها خوابیده اند، آسانتر می شود فکر کرد

راه ها تاریکند، می توان تکه یی از شب بود

چقدر، بی شما، هوای شهر تنهاست

بپا خیزید

آقا، با شمایم، این کلاه از آن کیست؟

یا نه، این جسد فکور؟

پرونده ها آن سوی خوابیده اند،

زمان خوابیده است،

کسی نیست که به تو بیندیشد،

پیشخدمت در را می بندد

چراغ را خاموش می کند

برایش چیزی عادی ست

به فردا می اندیشد، به ادارۀ آگاهی و تهیۀ یک گزارش.

پنجرۀ کوچک را می بندد

و صدای آواز جندۀ پیر

دیگر اتاق را جارو نمی زند

شهر خوابیده است و بی تو کسی نیست.

آن گاه تو به پا می خیزی

چشم هایت را می مالی

می اندیشی چه اتفاقی افتاده است؟

این گیسوان عجیب پریشانند

با هر دست، فرو می ریزند.

این همان دفتر بایگانی ست؟

مسئول بایگانی کجاست؟

خدای من، دیگر صدای خنده اش را نمی شنوم

وقتی که من جمع می زنم، از زیر چشم نگاهم می کند

ده سال است که در کنارم نشسته

و با این همه چرتکه را نمی داند.

به فکر چیز دیگری می افتی

این اتاق چه تنهاست

تلفن چه خاموش ست

هوا چه تاریک ست،

حرف مهمی نیست، بپاخیز، دستگیره را بچرخان

آه این در، چه سهمگین ایستاده است

و در پس آن، راهروی خلوت

از دست چپ، بسوی دستشویی

و آن سوتر، باغچه ای که همیشه تنهاست.

بی تو در آن جا چه می گذرد؟

وحشت تنهایت نمی گذارد؛

شاید شهری نیست

شاید براستی من برفراز کوه ها خواب می بینم

شاید آنها راست می گویند.

پس این دستگیره چه سرد و سخت است

این پیشخدمت کجاست، فردا تنبیهش می کنم.

او کجاست؟ بی من چه می گذرد؟

راه هوا نیست، کلاه من کجاست؟

کجاست؟ کجاست؟ کجاست؟

نه، این جا تنها سکوت است

به فکر تنهایی مباش

بیهوده می کوشی که به یاد انبه ها باشی

آن ها در ظلمت ناپدید شده اند.

تو این جایی، با کلاهی برسر

و شهر بی تو چه تنهاست.

دستگیره را بچرخان

صدایی نیست.

آن پیرمرد مزاحم همیشگی کجاست؟

می توانستی دربارۀ خدا با او سخن بگویی

در کفنی بپیچانیش و به قبرهای ناشناخته بروی

این پیشخدمت کجاست؟

آن سوی تو زنگی ست که می توانی بفشاریش

بفشار، بفشار

و صدای زنگ در راهرو می پیچد.

نه، خبری نیست، صدای پایی نمی پیچد

دستگیره یی نمی چرخد، سلامی گفته نمی شود

تو این جایی

بازمی گردی، دستهایت کرخ شده اند

به فکر آیینه مباش

نیندیش که موهایت چگونه است.

می توان بی چراغ هم حرفی نوشت

چطور است کارهای عقب مانده را سر و صورت دهم؟

ولی کلید برق کجاست؟

دوات کجاست؟ قلم کجاست؟

نه، دیگر، میزی، نیست، ولی، صندلی، خاموش، نشسته، است

پیش برو، بسوی صندلی

ولی خاموش، بر زمین، می افتی

صدایی نیست، میز با تو حرفی نمی زند

صندلی ازآن تو نیست

کمدی نیست تا بدان بیندیشی

کلیدی نیست تا با آن قفلی را باز کنی.

آن پنکۀ دیواری کجاست؟

آه، هوا چه گرم است

تنهایم گذارید، به هوا بگو که بیرون برود

من این جا خواهم بود، با دست هایم

بگو که بیرون شود

بگو که تنهایم گذارد

کجاست پیشخدمت؟

بگو نیاید، بگو دستگیره نچرخد

بگو حرفی نزنم، شعری نخوانم، راهی نروم

مرا تنها گذارید

و این همۀ مطلوب است.

سرت را باز می گردانی؛ تنهایی، و با این همه سخت از خود دوری.

شاید از هواست، کلید پنکه کجاست؟

برق کجاست؟ اتاق کجاست؟ سکوت کجاست؟

بی من چه می گذرد؟ شهر چه خاموش است

آن گاه صدایی می شنوی،

کسی ست که با تو حرف می زند

سرت را بازمی گردانی

کیست؟

کسی ست که با من حرف می زند؟

کسی گفت” آقا؟

شاید پیشخدمت است که حرفی دارد

دور شو، به من نیندیش، در را ببند

چراغ را خاموش کن، رنگ از دیوار بشوی

میز را درهم کوب.

دور شو.

ولی صدایی هست

کسی ست که با تو حرف می زند

بیندیش، شاید آن جا کسی ست

شاید کسی به فکر مردی ست با کلاهی بر سر

که در پشت میز اداره، شباهنگام به خواب رفته است.

کیست که سخن می گوید؟

کیست که مرا در شهرهای دیگر

در حافظه های دیگر بیدار می کند؟

صدا حرف می زند

و با این همه کسی نیست.

ولی گوش کن

شاید جیرجیرکی تنها

از نقب های کودکیت

به اتاق راه یافته است.

مرانش، او ازآن توست

حرفهایی دارد

تو را برمی خیزاند، دستگیره را می چرخاند

تو را به راهرو می برد

شب است، و با این همه هراسی نیست

دستهایت را به جیب می برد

و تو را به خیابان همیشگی می کشاند.

در شب هم می توان به چنارها نگاه کرد

در شب نگاه های مزاحم هست

سگی ست که تو را می نگرد و دور می شود

زنی ست که می خندد

پاسبانی ست که تو را تا خانه دنبال می کند.

به خیابان برو، آنجا شهر منتظر توست

بی تو هیچ چیز نمی گذرد

همه بی تو خفته اند

به خانه بیندیش

راه درازی نیست

می توان شعری زمزمه کرد، به فکری اندیشید، حرفی زد

خیابان با توست

و چنارها که همیشه باتواند.

جیرجیرک، دست هایت را به دست می گیرد

فکری برای راه به تو می دهد

شعری زمزمه می کند

مرانش، اوست که تو را در هیأت شب

به شهر می برد.

کسی نیست که با تو آشنا نباشد.

دستی لباس راحت

خانه یی آشنا.

آن گاه جیرجیرک تو را تنها می گذارد.

مَهَراس، هنوز کسی هست که تو را بپاید

شاخه یی که در کنار پنجره

به صدای قلب تو

گوش می دهد.*

* این شعر را در شانزده سالگی نوشتم، وقتی که صبح ها در “سندیکای کامیونداران” کار می کردم و شبها به دبیرستان می رفتم. نخست در جُنگ اصفهان چاپ شد در سال ۱۳۴۶ و سپس در اولین مجموعه ی شعرم “در پوست ببر” انتشارات امیرکبیر ۱۳۴۸. “جیرجیرک” را امضای شعری من خوانده اند.

احمد شاملو؛ صدا و هوای تازه‌ی روزنامه‌نگاری

هیچ یک از شاعران معاصر به اندازه احمد شاملو در زمینه‌ی روزنامه‌نگاری فعالیت نکرده است؛ مهم‌تر از این، تاثیری است که فعالیت‌های مطبوعاتی شاملو بر فضای فرهنگی جامعه و در رونق جریان‌های ادبی داشته است.

default

احمد شاملو (۱۳۷۹­-۱۳۰۴) را می‌توان فعال‌ترین و موثرترین شاعر معاصر در زمینه‌ی کار روزنامه‌نگاری قلمداد کرد. بخش اصلی و بزرگ این فعالیت‌ها در نیمه‌ی اول زندگی شاعر انجام شده است. شاملو مقاله‌نویسی را از نوجوانی آغاز کرد و در بیست و یک سالگی، یعنی سال ۱۳۲۵، سردبیری هفته‌ی نامه‌ی «ادیب» را برعهده گرفت. این آغاز راهی بود که سه دهه بی‌وقفه ادامه یافت.

سه دهه حضور فعال و موثر

Buchcover Khushe

احمد شاملو تقریبا تا پایان عمر همکاری با نشریه‌های مختلف را ادامه داد، اما حضور فعال او در عرصه‌ی روزنامه‌نگاری، به ویژه به عنوان سردبیر، از نیمه‌ی دوم دهه‌ی چهل خورشیدی کم‌رنگ و به عبارتی متوقف شد. استثنای این دوران که سه دهه‌ی پایانی زندگی شاملو را شامل می‌شود، به سال‌های ۵۷ تا ۵۹ مربوط می‌شود. شاملو از شهریور تا بهمن ۵۷ سردبیری ۱۴ شماره از مجله «ایرانشهر» در لندن، و ۳۶ شماره از هفته‌ی نامه‌ی «کتاب جمعه» در تهران، (مرداد ۵۸ تا خرداد ۵۹) را بر عهده داشته است.

عمر برخی از نشریه‌هایی که شاملو سردبیری آنها را برعهده داشت بسیار کوتاه بود؛ هفته‌نامه‌ی ادبی ـ هنری «سخن نو»، پنج شماره (سال ۱۳۲۷، زیر نظر عبدالرضا ناظر و احمد شاملو)، نشریه «هنر نو»، سه شماره (۱۳۲۸)، هفته‌نامه‌ی «روزنه»، نه شماره (۱۳۲۹) و سه شماره از هفته‌نامه‌ی هنر و سینما «بارو» (زیر نظر شاملو و یدالله رؤیایی) از این جمله‌اند. احمد شاملو در این دوران سردبیری ماهنامه‌هایی چون «اطلاعات دانش و هنر و ادبیات»، هفته‌نامه‌هایی مانند «آشنا» و «هدیه» و روزنامه‌هایی چون «آتشبار» را نیز در کارنامه خود دارد.

نشریه‌های جریان‌ساز

عده‌ای می‌گویند، احمد شاملو متخصص رونق دادن به نشریه‌های کم‌مخاطب، و به تعطیلی کشاندن نشریه‌های موفق بوده است. در این داوری طنزآمیز چیزی از واقعیت نیز نهفته است؛ با این تذکر که بخش اول به توانایی‌های کم‌نظیر شاعر مربوط می‌شود و بخش دوم به تنگ‌نطری و هراس حکومت‌های دیکتاتوری. شاملو به ویژه از ابتدای دهه‌ی چهل خورشیدی که جایگاه خود را به عنوان یکی از مطرح‌ترین و تاثیرگذارترین شاعران معاصر تثبیت کرده بود، نشریه‌ها را به عنوان پایگاه شاعران و نویسندگانی می‌دید که بخش بزرگی از آنها معترضان و منتقدان حکومت بودند.

Flash-Galerie Ahmad Shamlou, iranischer Dichter

جریان‌های روشنفکرانه‌ای که حول و حوش نشریه‌های فرهنگی شکل می‌گیرند، خوشایند حکومت‌های دیکتاتوری، چه سلطنتی و چه اسلامی، نیستند. از این منظر سه نشریه‌ی «کتاب هفته»، «خوشه» و «کتاب جمعه» جایگاهی ویژه در کارنامه‌ی روزنامه‌نگاری احمد شاملو دارند که دومی به دستور ساواک تعطیل، و آخری در نخستین سال‌های حکومت جمهوری اسلامی توقیف شد.

در میان نشریه‌هایی که شاملو سردبیری کرد و در شکل دادن به آنها نقش اصلی را برعهده داشت، «کتاب هفته» مجله‌ای بود که برخی آن را نقطه عطفی در تاریخ مطبوعات فرهنگی معاصر می‌دانند. انتشار این نشریه حدود نیم قرن پیش (پاییز سال ۱۳۴۰) آغاز شد و تیراژ آن در مدت کوتاهی به ۲۴ هزار نسخه رسید. چنین تیراژی امروز نیز برای بسیاری از نشریه‌ها رویایی دست‌نیافتنی است. ضمن آنکه اکنون جمعیت کشور دست‌کم سه برابر آن زمان است و تعداد بیسوادان به شدت کاهش یافته.

«کتاب هفته»؛ بدعتی ماندگار

«کتاب هفته» نشریه‌ای نخبه‌گرا بود و می‌کوشید محل ارائه‌ی تازه‌ترین آثار ادبی نویسندگان و شاعران ایران و جهان باشد. برای آگاهی از چند و چون کار این نشریه، پای صحبت عباس عاقلی‌زاده می‌نشینیم که مدیر فنی «کتاب هفته» بوده. عاقلی‌زاده را بیشتر به عنوان یک فعال سیاسی می‌شناسند. او از یاران و نزدیکان خلیل ملکی و مسئول تشکیلات «جامعه‌ی سوسیالیست‌ها» بوده است. عباس عاقلی‌زاده پیش از آغاز همکاری با «کتاب هفته» در نشریه‌های جریان مشهور به «نیروی سوم»، از جمله «علم و زندگی» و «نبرد زندگی» نیز به عنوان مدیرفنی فعالیت می‌کرد.

او در مورد ویژگی‌های کار شاملو می‌گوید: «شاملو به نظر من، یک سردبیر با فرهنگ و با اطلاعات بسیار زیاد در زمینه‌ی کار مطبوعاتی بود. شاملو قبلا هم در نشریات مختلفی کار کرده بود و سلیقه‌ی بسیار خوبی داشت که خیلی هم جلب توجه می‌کرد. من خوب یادم هست که یکی از کارهایی که شاملو در مطبوعات ایران رایج کرد، استفاده از حرف اول نخستین کلمه مطلب با حروف درشت بود که نظر مخاطب را به خودش جذب می‌کرد. کلا از نظر صفحه‌آرایی ایده‌های خیلی جالبی داشت. او همچنین خیلی هم روی مسائل مختلف دقت به خرج می‌داد و حساسیت زیادی داشت که مطالب کتاب هفته پر غلط نباشد. یکی از کارهایی که بر عهده‌ی من بود، کنترل دوباره تمام مطالب پس از پایان کار تمام همکاران بود. با اینکه ما مصصح‌های خیلی خوب و کارکشته‌ای مثل انصاف‌پور داشتیم، با این حال من باید آخر سر همه چیز را کنترل می‌کردم و تصمیم می‌گرفتم. اگر اشکالی در متن‌ها بود با سردبیر تماس می‌گرفتم و برای مواقعی که تماس با او ممکن نبود، این اختیار را داشتم که اشتباهات را تصحیح کنم و اگر عبارتی نارسا و پیچیده بود درستش کنم. شاملو در این بخش هم خیلی با دقت بود. مسئله‌ی دیگر این بود که شاملو به نوشته‌ها و ترجمه‌های فرهنگی روز خیلی توجه داشت تا سطح مجله از سطح مجله‌های دیگر بالاتر باشد. آن زمان، تقریبا می‌توانم بگویم، مجله‌ای شبیه به کتاب هفته کمتر منتشر می‌شد. مجله‌ی “سخن” البته بود، اما بیشتر به ادبیات می‌پرداخت. اما کتاب هفته مطالب فرهنگی، تحقیقی و تحلیلی هم داشت. شاملو کار را بیشتر با داستان‌های خیلی خوب شروع کرد و سلیقه و شناختش طوری بود که وقتی مطلبی را برای چاپ انتخاب می‌کرد، واقعا مطلب “تاپ” بود. همینطوری یک مطلبی را توی مجله نمی‌گذاشت. البته بهترین نویسندگان و مترجمان آن زمان هم با ما همکاری می‌کردند، اما شاملو باز هم از بین مطالبی که آنها به نشریه می‌دادند، باز دست به انتخاب می‌زد. اینطور نبود که هر مطلبی به دستش می‌رسید برای انتشار مورد تایید قرار بگیرد. ما معمولا در هر شماره یک داستان داشتیم که عنوان روی جلد آن هفته از آن گرفته می‌شد و البته داستان‌های دیگری هم به چاپ می‌رسیدند. ترجمه‌های خیلی خوب، شعر، معرفی هنرمندان و مقاله‌های ادبی و هنری هم در مجله بود. بخشی هم به کتاب کوچه‌ی شاملو اختصاص داشت. به این دلایل مجله روز به روز خواستاران بیشتری پیدا می‌کرد. شاملو هم، بی‌تعارف، حقوق و امتیازهای بسیار بالایی داشت. یعنی حقوق ماهی هفت هشت هزار تومان برای آن زمان پول کمی نبود و فکر نمی‌کنم هیچ نشریه‌ی دیگری چنین حقوق‌هایی به سردبیرانشان پرداخت می‌کرد. البته شاملو زندگی پرخرجی هم داشت. مخارج خصوصی‌ای که داشت خیلی زیاد بود. اما در هر صورت آدم بسیار پرکاری بود.»

«زن روز» را زنان می‌خرند، مردان می‌خوانند

از میان نویسندگان، شاعران و مترجمان مشهور و معتبر ایران در آن دوران کمتر کسی است که با کتاب هفته همکاری نکرده باشد. برخی از اینان، مانند غلامحسین ساعدی، منوچهر آتشی و نصرت رحمانی، به دلیل معاشرت و دوستی با شاملو نقشی فعال‌تر بر عهده گرفته بودند.

عباس عاقلی‌زاده پس از خاتمه‌ی همکاری با کتاب هفته، به دلیل فعالیت‌های سیاسی و تشکیلاتی سه سالی به زندان می‌افتد و پس از آزادی بار دیگر همکاری خود را با موسسه کیهان، و این بار به عنوان مدیر فنی مجله «زن روز» ادامه می‌دهد. این هفته‌نامه نیز از پرتیراژ‌ترین نشریه‌های تاریخ مطبوعات ایران است.

Ahmad Shamlou, iranischer Dichter

عاقلی‌زاده یکی از دلایل موفقیت این نشریه‌ها در جذب مخاطب را نقش سردبیرانشان می‌داند: «به نظر من نقش سردبیران و مدیران و ابتکارهای آنها در افزایش تیراژ بسیار بسیار مهم است. مثلا نشریه‌ی “زن روز” که در همان دوران، از سوی موسسه کیهان، منتشر می‌شد و تا انقلاب هم انتشارش ادامه داشت، یکی از این نمونه‌هاست. این نشریه چنان تیراژی پیدا کرد که از تیراژ روزنامه کیهان هم بیشتر بود. تازه کیهان پرتیراژترین نشریه‌ی ایران بود و در ۱۲۰ هزار نسخه منتشر می‌شد. اما “زن روز” با تیراژ ۱۴۰ هزارتایی از روزنامه کیهان هم پرفروش‌تر بود. و این به خاطر نقش سردبیر مجله، مجید دوامی، و امکاناتی که جور می‌کرد بود. البته میزان سرمایه‌گذاری مدیرمسئول هم نقش مهمی داشت. مصطفی مصباح‌زاده، بنیانگذار و مدیرموسسه کیهان، در سرمایه‌گذاری برای انتشار “زن روز” خیلی سرمایه گذاشت که علتش هم ابتکارهای دوامی بود. تیراژ این مجله هم خیلی سریع بالا رفت. چون اینها از فرهنگ جدید مطبوعات استفاده می‌کردند. مثلا از بهترین مترجمان و نویسندگان استفاده می‌کردند و تازه‌ترین مطالب مربوط به زنان را جمع‌آوری و آماده می‌کردند. برای صفحه‌آرایی هم از آدم‌های سطح بالایی مثل خسرو و پرویز خوانساری استفاده می‌کردند و یا مثلا در کتاب هفته آدمی مانند مرتضی ممیز استفاده می‌شد که اینها در این نشریات نقشی کلیدی داشتند. طرح‌هایی که اینها برای انتشار می‌کشیدند یا ایده‌هایی که ارائه می‌کردند در مطبوعات ایران زیاد وجود نداشت. یکی از نوآوری‌ها و ابتکارهای جالب در “زن روز” این بود که در این مجله برای سلیقه‌های مختلف مطلب وجود داشت. یعنی مطالبی عامیانه و سرگرم‌‌کننده در آن بود، مطلب خیلی سطح بالا هم بود. خودشان می‌گفتند “زن روز را زنها می‌خرند و آقایان می‌خوانند.” یعنی آن را خانوادگی می‌خواندند. یا مثلا کتاب هفته برای همه یک کتاب فرهنگی شده بود. جدیدترین آثار ادبی آنجا منتشر می‌شد. وقتی به اسامی کسانی که کارشان در کتاب هفته منتشر می‌شد نگاه می‌کنیم، می‌بینیم که بیشتر آنها در این مجله بالیده‌اند. چون به آنها امکانات داده می‌شد و برای کارشان ارزش قائل بودند.»

مشکلی به نام «گیلگمش»

شاملو فروردین ۱۳۴۱ با انتشار شماره بیست و پنجم از سردبیری کتاب هفته کناره‌گیری می‌کند. عاقلی‌زاده احتمال می‌دهد، ماجرای دستکاری و انتشار ترجمه‌ی «گیلگمش» در کنارکشیدن شاملو بی‌تاثیر نبوده باشد. حماسه‌ی گیلگمش را داوود منشی‌زاده از آلمانی به فارسی برگردانده بود و شاملو آن را برای انتشار در مجله‌اش بازنویسی کرد و با طرح‌هایی از مرتضی ممیز به چاپ رساند. نسخه منشی‌زاده نخستین متن چاپ شده‌ی این اثر به فارسی است که در سال ۱۳۳۳ از سوی «انتشارات فرهنگ سومکا» منتشر شده.

Ahmad Shamlou, iranischer Dichter

عباس عاقلی‌زاده در مورد کناره‌گیری شاملو می‌گوید: «علت این کار را دقیقا نمی‌توانم بگویم. شاملو کاری کرد که شاید آن هم [در بروز اختلاف] تاثیر داشت؛ شاملو برداشت کتاب “گیلگمش” را که دکتر داوود منشی‌زاده قبلا از آلمانی ترجمه کرده بود، زیر عنوان بازنویسی به “نثر فارسی” منتشر کرد. این یک مسئله ایجاد کرد. منشی‌زاده آلمانی خیلی خوب می‌دانست و آدم خیلی باسوادی بود. این کتاب را هم با یک نثر حماسی به فارسی ترجمه کرده بود. ظاهرا منشی‌زاده قبل از انتشار این کار یا در حین انتشار آن، متوجه شده بود و آمد سراغ دکتر مصباح‌زاده. ما هم آن موقع همانجا بودیم. ما نشسته بودیم توی اتاق تحریریه و دفتر مصباح‌زاده هم بغل همان اتاق بود. منشی‌زاده با صدای بلند اعتراض می‌کرد که، آقا مگر من این کار را به چه نثری ترجمه کردم، آیا نثر من فارسی نیست؟! اگر [شاملو] بخواهد بگوید این کار را ترجمه کرده، که اینطور نیست، و خودش هم نوشته “به نثر فارسی”. آیا من به زبان عربی ترجمه کردم، به عبری نوشتم؛ چه چیزی توی ترجمه‌ی من بوده که نثر جدید ایشان به جای آن نشسته؟ … خلاصه منشی‌زاده اعتراض‌اش را بیان کرد و مصباح‌زاده هم پذیرفت. او هم همانجا چیزی را درخواست کرد و گفت، این اثر را من ترجمه کرده‌ام و اگر بخواهد چاپ شود، من از نظر قانونی شما را تحت تعقیب قرار می‌دهم، مگر اینکه عینا ترجمه‌ی مرا به عنوان ضمیمه کتاب هفته منتشر کنید. گیلگمش حجم زیادی هم نداشت و کتاب هفته به این صورت بود که یک تیراژ تهران داشت که خیلی بالا بود. در تهران حدود پنج شش هزار مشترک داشتیم و چهار پنج هزار نسخه هم می‌رفت روی دکه‌ی روزنامه‌فروشی‌ها. شهرستان‌ها هم که سهمیه‌ی خودشان را داشتند. یکی از کارهایی که شد، این بود که ترجمه ی منشی‌زاده را هم به عنوان ضمیمه منتشر کردند، اما فقط در حد همان تیراژ روزنامه‌فروشی و کتابفروشی‌ها. و دیگر برای مشترکان و شهرستان‌ها فرستاده نشد. به هر حال این کار انجام شد و رضایت منشی‌زاده هم فراهم شد. حالا شاید این ماجرا از دلایل دلخوری شاملو بوده باشد، اما من واقعا نمی‌دانم چرا قهر کرد و رفت.»

یک بازنویسی، یک ترجمه

گیلگمش با بازنویسی شاملو در شماره ۱۶ کتاب هفته (بهمن ماه ۱۳۴۰) منتشر شد. این اثر پس از انقلاب، به همین صورت بارها در داخل و خارج از کشور منتشر شده است. به روایت آیدا سرکیسیان، شاملو مرداد ماه سال ۷۲ مشغول ترجمه‌ی مجدد گیلگمش از متن فرانسه شد. این نسخه، همراه با نسخه‌ی بازنویسی‌شده از ترجمه‌ی منشی‌زاده، در سال ۱۳۸۲ منتشر شد. از این متن چهار پنج ترجمه‌ی دیگر نیز وجود دارد که از میان آنها می‌توان به ترجمه‌ی احمد صفوی (انتشارات امیرکبیر، ۱۳۵۶) و برگردان محمد اسماعیل فلزی (انتشارات هیرمند، ۱۳۶۷) اشاره کرد. کار صفوی حاصل مقابله چند نسخه‌ی مختلف است و مقدمه‌ی مفصلی دارد که شاملو در تدوین نسخه‌ی دوم خود از گیلگمش، از آن بهره گرفته. شاملو پس از کناره‌گیری از سردبیری «کتاب هفته» در دو دوره با این نشریه همکاری کرده است؛ از شماره ۲۹ تا ۳۶ و دوره دوم ابتدای سال ۴۲ و از شماره ۶۸ تا ۷۴.

اوج و سقوط «کتاب هفته»

به گفته‌ی عباس عاقلی‌زاده، کتاب هفته پس از دو سال انتشار در سال ۱۳۴۲ درحالی به تعطیلی کشیده می‌شود که تیراژ آن به دو تا سه هزار نسخه تنزل پیدا کرده بود. سردبیر این دوران محمود اعتمادزاده (م.ا. به آذین) بود. پس از شاملو، علی‌اصغر حاج سید جوادی سردبیری کتاب هفته را برعهده گرفت.

Buchcover Ketabe Jomeh

عاقلی‌زاده خاطر نشان می‌کند: «حاج سیدجوادی فقط به خاطر اینکه کار بتواند ادامه پیدا کند، و با احترام خیلی زیاد نسبت به شاملو، به کتاب هفته آمد. حتا رفتند و با هم حرف زدند، اما شاملو حاضر به بازگشت نشد. به این ترتیب شاملو از کتاب هفته جدا شد و حاج سید جوادی جای او را گرفت. تیراژ مجله تا مدتی به همان حد بالای قبلی بود، اما به تدریج کمی پایین آمد و تا زمانی که سید جوادی آنجا بود باز کتاب هفته در حدود ۱۷، ۱۸ هزار نسخه پخش می‌شد و فروش می‌رفت.»

از «خوشه» تا «کتاب جمعه»

احمد شاملو چهار سال پس از تعطیلی کتاب هفته سردبیر هفته‌نامه‌ی «خوشه» شد که در بالندگی شعر معاصر ایران نقشی مهم دارد. شب‌های شعر خوشه که به همت شاملو و پشتیبانی مدیرمسئول مجله، امیرهوشنگ عسگری برگزار می‌شد، به لحاظ گستردگی و تنوع شاعرانی که در آن حضور داشتند، تا آن زمان بی‌سابقه بوده است. مجله خوشه اسفند ماه سال ۴۷ با اخطار رسمی ساواک توقیف شد.

شاملو یک دهه‌ی بعد سردبیری «کتاب جمعه» را برعهده می‌گیرد که در ترکیب کلی شباهت‌های فراوانی با «کتاب هفته» دارد. این آخرین نشریه‌‌ای است که شاملو با آن تحرکی در فضای فرهنگی کشور به وجود آورد و جمهوری اسلامی بیش از ۳۶ شماره آن را تحمل نکرد. شاملو در دو دهه‌ی پایانی عمر خود با نشریه‌های مختلفی، از جمله آدینه همکاری داشت، اما دوران سردبیری او، پس از سی سال، با همان «کتاب جمعه» به پایان رسید.

| بهزاد کشمیری‌پور | تحریریه: بابک بهمنش | دویچه وله فارسی |

از یک مقاله و چند استاد | ابراهیم گلستان

این مقاله، اظهارنظرهای ابراهیم گلستان است درباره‌ی یکی از ایران‌شناسان معاصر، آقای مایکل هیلمن، که سال‌هاست درباره‌ی ادبیات معاصر ایران در دانشگاه‌های آمریکا تدریس می‌کند و آثار زیادی نیز درباره‌ی شاعران و نویسندگان ایرانی، از جمله صادق هدایت، منتشر کرده است. مایکل هیلمن، و بعضی از شرق‌شناسان غربی، بازارگرم‌کن هستند که هم فارسی‌شان می‌لنگد و هم مطالعات و معلوماتشان درباره‌ی ادبیات ایران، و این مقاله نشان می‌دهد که گویا ایران‌شناس‌جماعت، چه در عرصه‌ی تاریخ یا جغرافیا یا سیاست یا مردم‌شناسی، و چه در عرصه‌ی ادبیات، آن‌طور که معمولاً ادعا می‌شود، همیشه اظهارنظر یا عقایدشان همراه دقت نیست یا از آگاهی و دانش منصفانه ناشی نمی‌شود.


آقای حشمت مؤید، به فتح یاء، در دانشگاه شیکاگو استاد و سرپرست شعبه ایرانی در بخش «زبان‌ها و تمدن‌های خاور نزدیک» است. من وقتی که رفته بودم به شیکاگو نگذارم ناشری که مرکز کارش در آن جا بود برگردان انگلیسی «اسرار گنج» را که به چاپ هم رسانده بود منتشر کند از طریق مترجم این قصه به او آشنا شدم. این برگردان و چاپ، در سال ۱۳۵۸، بی‌اجازه من بود و بی‌خبر به من دادن، تنها به این حساب که ایران در حیطه قرارداد جهانی برای «حق نسخه‌برداری» یا «حق مؤلف» نیست. اما من چندسالی بود که در کشوری که عضو آن قرارداد بود می‌ماندم، در انگلستان، و دراجرای این قرار، محل اقامت است که شرط است. ولی من از اصل، این کار را نمی‌پذیرفتم، دور از انتظار پول یا نام از این اقدام، زیرا حاجت به پول نباید به پایمال‌کردن حق منتهی می‌شد اگر که پول از این کار درمیاوردی، یا نام اگر که از این کار نام میامد. نشر کتاب را هم به یاری حقوقدان برجسته‌ای که از گرامی‌ترین دوستانم شد، پروفسور ستانلی کپلن، مانع شدیم. آن‌کس که ترجمه را کرده بود و پیش از آن نمی‌شناختمش از شاگردان آقای مؤید بود. او دیدار ما را میسر کرد. آقای مؤید در کار ترجمه یا نشر آن کتاب دستی نداشت. شاید هم از آن خبر نداشت. تنها خواسته بود حضوراً به من آشنا شود.در این برخورد او را آدمی دیدم که سربه‌زیر بود، و آرام، که تا حد ناآرامی‌آوری، مؤدب و فروتن بود. اما در این تواضع و ادبش هیچ اثر از تصنع و چاخان نمی‌دیدی، برخلاف آنچه معمولاً غرض و قصد از این دو حالت هست. تنها زیاد مؤدب بود، و هرچند این ادب، سبب شک و سوءظن من نشد ولی می‌شد از خودت سؤال کنی باچنین ادب چگونه می‌تواند از پسِ شاگردهای کُند و کودنی که زیردست بیایند برآید. در شهر و در محیط خود غریبه و خاموش، در هیأت مؤدب و وارسته‌ای که نه در آن زمانه در ایران، و نه در غرب دست‌کم در این دویست ساله آخر، رواجی داشت. بعد، بعد از گذشت چند زمان دراز و چند نامه کوتاه، خطی از او رسید، در تابستان ۱۹۸۶، که در آن نوشته بود کسی کتابی درآورده است از جمع چند ترجمه از چند نظم ناظمی به فارسی، با یک مقدمه در وصف زندگانی و زمان و کار آن کسی که متن نظم‌های ابتدائی کتاب از او بود. آقای مؤید نوشته بود «…نمی‌دانم کتاب تازه آقای هیلمن… را دیده‌اید؟ بخصوص مقدمه ایشان که… مبلغی اطلاعات مجلس گرم‌کن دارد… ممکن است ازطرف ایران‌نامه خواهش کنم که بر ما و همه خوانندگان منت گذاشته، یادداشتی درخصوص این کتاب بنویسید؟ هرچه بنویسید روی چشم می‌پذیریم و باافتخار تمام آن را چاپ می‌کنیم.»گفتم، آقای مؤید مؤدب است و فروتن. همچنین ملاحظه کردید دراین نامه صرف فعل‌ها درست و دقیق است، و کسره‌های زیر “ه”ها هم به‌صورت “ی” درنمی‌آیند، کمترین چشمداشت که از آدمی زبان‌بفهم می‌توانی داشت. ایران‌نامه  هم یک مجله بود، که شاید هنوز هم هست، که آقائی به‌اسم متینی در زیر دست خانم مهناز افخمی منتشر می‌کرد. گویا این آقای متینی، بعد نیکوکار دیگری به‌دست آورد و یک مجله دیگر به‌اسم ایران‌شناسی به‌راه انداخت که گویا هنوز می‌چرخد.من چند سال از این نامه پیشتر آقای هیلمن را دیده بودم و پیشتر از آن دیدن، به توصیه دوستانم چوبک و براین سپونر به نامه‌های او جواب داده بودم، گاهی بسیارهم مفصل و همیشه به‌ دلسوزی، و یک‌بار هم که سفر کرده بود به لندن چند هفته بماند، او را سه یا چهاربار دیدم و دیدم که برخلاف سایر وابستگان سنتی به‌نثر و نظم ایرانی شب‌ها دور محله اقامت خود می‌دود، و روزها، می‌گفت، گاهی تنیس می‌زند گاهی نمی‌زند، و وقتی نمی‌زند کتاب می‌خواند، که شاید چنین می‌کرد. چه‌جور کتابی را نمی‌دانم. در امریکا زیاد کتاب چاپ می‌کنند و او می‌نمود اهل امریکاست، هرچند آب‌وهوای درک و دید، یا حتی آبشخور مطالعه‌هایش، که از میزان و وزنشان خبر نمی‌شد داشت اما از ته‌نشین‌هاشان، نمونه می‌شد دید، در آن فضای منگِ تنگ سال‌های ۵۰-۴۰ شبه‌روشنفکران ایران بود- آن سال‌ها و حرف‌ها و فضائی که نارسائی و حسرت را به‌نام روشنی می‌خواند، و با گشوده بودن فکر و روند تعقل غریبگی می‌کرد، و درمانده بودن اندیشه را ثبات رأی و استواری عقیده می‌پنداشت، و عقب بودن از زمانه را به امتیاز آرزوئی اسطوره می‌پوشاند، یا قصور و جبرانش را از جهت‌های جغرافیا می‌جست و برجهت‌های جغرافیا می‌بست؛ آن سال‌ها و فضائی که مانع اندیشه می‌شد و ناچار مایه عقیم ماندن فرصت. که این‌چنین هم شد. این وابسته بودن آقای هیلمن به آن فضا نتیجه اقامت یک چند سال او در ایران بود، وقتی که در «سپاه صلح» رفته بود به ایران. و این «سپاه صلح» یک سازمان دولت آمریکا، از کارهای دوره حکومت کندی بود که تازه‌درس‌خوانده‌های آمریکائی در آن به‌قصد کسب اطلاع و تجربه، یا کارهای دیگری که من نمی‌دانم، مأمور می‌شدند در هیأت تعلم و تعلیم در میان جوانان جهان سوم آن روزگار بپلکند. چه‌جور اطلاع یا تعلم و تعلیم را هم نمی‌دانم. درهرحال تحصیل‌های پیشی آقای هیلمن در مدارس “یسوعین” در آمریکا زمینه او را برای نزدیکی به خشک‌اندیشان تازه‌ پاگرفته و تمایل او را به خشک‌اندیشی آماده کرده بود و بعد، از سر حساب یا به‌حسب تصادف، کارش را گذاشته بودند در مشهد. کارش، گویا، دادن درس انگلیسی بود، در دانشگاه فردوسی. این شاگرد قدیمی آقای مؤید هرچند از او رتبه دکترا گرفته بود در زبان فارسی،  بعد از اقامت دراز در ایران، بعد از آنکه در تگزاس استاد زبان فارسی شد، و چندسالی بود که در این مقام بود وقتی که من دیدمش برای دفعه‌ اول- زبان فارسی را درست نمی‌دانست، به آن به‌حد حاجت روزانه هم حرف نمی‌زد، اصلاً نمی‌نوشت، شاید می‌خواند اگرچه من نمی‌دیدم. من نمی‌دیدم شاید چون نمی‌گذاشت ببینم. اما از این بابت‌ها زیاد درشگفت نبودم زیرا که پیش افاضل چنین نمونه‌ها بسیار. در این زمینه‌ها خانمش بهش کمک می‌کرد. تا چه حد کمک می‌کردش را هم نمی‌‌دانم. از حدّ توان خانمش بی‌خبر بودم. و همچنان هستم. از اشاره‌های کتبی استاد می‌شد دریافت خانمش، که اهل ایران است، از حاضران محفل علی دشتی سناتور بوده است و، به‌این ترتیب، دمخور یا در معرض نوعی ادب بوده‌ست.این اطلاع‌های اندک از او را از ابتدای کار نداشتم، البته، زیرا که ربط ما، اول، از راه نامه‌هایش بود درباره مسائل و کسان ایرانی در حول‌وحوش سال‌های دگرگونی و نامه‌هایمان به انگلیسی بود. من در نامه‌هایم به پاسخ پرسیده‌هاش دریغ می‌داشتم نگفتن آن چیزهائی را که دیده بودم و دانسته بودم، و می‌دانستم که دانستن ضروری است از برای سنجیدن هرگاه سنجیدنی متین و عینی و متوازن از مردمان و کارها و حرف‌هاشان بهتر باشد تا تکرار مهملات شنیده، نفهمیده، نسنجیده، تا سنت‌های تازه دیرینه‌ای که رایج‌اند و به‌دنبالشان رفتن نیاز ندارد به اندیشه، آن‌هم وقتی‌که، در محیط، رسم و روند و میل به اندیشیدن چنان زیاد نباشد- یا گاهی اصلاً نباشد، هیچ.پنداشت من این بود که او درس‌خوانده کوشائی‌ست که می‌خواهد در یک‌چند مطلب مربوط به ایران مطالعه محکمی کند، و چون پرورش نیافته در محیط ایران است با بهره بردن از سواد، و بااحتمال اینکه به دید و به سبک بررسی زنده زمانه آگهی دارد، امکان اخذ واقعیت و نقد مسائل آدم‌ها برای او می‌شود که دور باشد از جهالت جاری؛ می‌شود همراه باشد با اعتنا به عینیت؛ بی‌بستگی باشد به آن فلاکت فکری، به خصلت خنگی که رسم روز بود؛ جدا باشد از گیرکرده‌ها و گیرکردگی‌های مسلط به حاکم و محکوم. من در گذار چندسالی از او نامه داشتن، هر کُندی و هر اعوجاج که در گفته‌هاش می‌دیدم، می‌دیدم از میان اطلاع‌های ناقص و نارس، و از حرف‌های سطحی مرسوم در ایران ده بیست سی سال پیش از انقلاب می‌آید، چیزی که برخلاف امید و توقع من بود. اما چون اینها را خلاصه و در نامه بود که می‌دیدی، اینها را به‌صورت لغزیدگی‌های قابل اصلاح می‌دیدی نه عیب‌های جاگرفته و پابرجا، پاکج‌گذاشتن‌هائی که می‌گفتی بااستقامت و با آشنا شدن به راه، رفته‌رفته، می‌رسند به تصحیح و استواری و بلد بودن. این پنداشت از امید میامد. غفلت می‌کردم که اختیار پندارم را می‌سپردم به خوشبینی که فکر کرده بودم اگر پروریده بیرونی، بهتر می‌توانی بیرون بندِ عادت و آداب یک محل باشی و حاجت نداری به کوشش بیش از حد برای خود را از بند سفت رسم رهانیدن، ومی‌شود از این جدا بودن برای دید و داوری بهتری بهره‌برداری، دور از دردهای دیرینه، آسوده از سنت، آزاد از سلطه اندیشه‌های پراکنده‌ای که در تو ریشه‌شان ندویده‌ست و چون خارجی هستی وجودشان به چشم تو عادی نمیاید چندان که مثل مردمان محلی بینگاری خود هویتت هستند و ازسرنوشت می‌آیند و تو ناچار از قبولشان هستی؛ آنی و آن هم باید همیشه بمانی؛ همچنان که ما، غریبه‌ها، وقتی نگاه به دنیای غرب بیندازیم می‌توانیم ببینیم آنها هم، دراکثریت، اعتقادشان به عادت است و عادت برایشان شده‌ست هویت. و اشکال کار هر تمدنی که می‌لنگد تسلیمش به عادت است و میل تنبلش به حفظ آن هویت محصول حرف و کار عادت و از تجربه نتیجه نگرفتن. من غافل بودم از فشار زور و قدرت کندیِ ذهن، که غافل نباید شد. من شدم، ندانستم. نمی‌دانستم او درست در همین دوره واگیری و سرایت فلاکت فرهنگی است که در حومه حقیر فقر فکری فشارنده در گوشه‌ای از محیط ما بوده‌ست، در آن محیطِ به تن تبدار و در تفکر لَخت ما بوده‌ست که رشد می‌کرده‌ست، اگر که اسم این رشد است، و مانند یک اسفنج خشک هر رطوبت موجود در حول‌وحوش خودش را به خود کشیده است و به خورد خود داده است.و رطوبت موجود چیزی بود که یا بی‌بخار بود و کفِ پوکِ ورشکسته بود یا سازمان امنیت اجازه‌اش می‌داد تا جای منطق و فکر مرتبی که با سود دستگاه جور درنمی‌آمد به های‌وهو باشد برای وانمود آزادی، برای چشم‌چرانی که در کجا کدام عنصر آماده زبان درآوردن به ضددستگاه می‌جنبد تا نشانه‌اش کنند و بدانند با او چه باید کرد- استخوان پاره‌ای پیش او انداخت یا استخوانش را خرد باید کرد؛ و در نتیجه چرت‌وپرت‌ها یا دهن‌دریدگی‌های گوشه عرق‌خوری بارِ مرمر و فیروز یا در نشریه‌های «پرت پست پنجریالی» رواج داشت، و هر خام نورسیده‌ای که پا می‌گذاشت در محیط خواندن و اعراض و جوش جز آن خزعبلات چیزی برای تغذیه فکر نمی‌یافت. و این همان فلاکت فکری را شیوع بیشتر داد تا چرت‌وپرت وانمود کند به تنها عَلَم بودن برابر دولت، و دولت از این بابت چنان خرسند که گول خود را خورد، و باور کرد تنها با این جور مهملات که با باد نفخ خودش جنبشی دارند رو در روست، تا وقتی که الگوی ذهن و اساس زیربنای حیات مردم اساسی‌تر، مردمی که جامعه یعنی آن، باروبنای اقتصادی در خود خرابِ گمشده در خودبزرگ‌بینیِ افسار پاره کرده در غنای ناگهانیِ خودکامِ خام درآمیخت، و با امید و خشم و به‌هم جمع گشتنِ امیال و چشمداشت‌های گوناگون شد یک کل واحد، و برحسب خصلت فرهنگ قومی قدیم، یک کانون احترام و اعتقاد پیش خود معین کرد، و در برابر نیاز به یک سَمتِ و یک هدفِ غیظ به غلیان درآمده‌اش هیچ‌کس را ندید و نمی‌دید جز آن‌کسی که به‌دنبال سنت از سکه افتاده‌ای سالیان سال سعی کرده خود را، برجسته‌تر، به هیأت تنها ستون استواری و سرچشمه یگانه و یکتای کل کوشش یک جامعه معرفی کند، و ناگزیر اکنون گناه هر کمبود باید به گردن او باشد. نیاز بود به یک گوسفند قربانی، و کدام بره بهتر از آن یکی که در لباس گرگ جلوه می‌کرده‌ست؟ سیل سوی او به راه افتاد و کار خود را کرد– بی‌آنکه وقت یا وسیله‌ای برای بررسی باشد. اول عمل کنیم بعد ببینیم چه باید کرد. شاید هم اجتماع جز این راه دیگری برای تجربه اندوختن نداشت، نگذاشته بودند برایش.
در هر حال،  علت و انگیزه و اجرا و وسعت این رویداد برجسته، این زمین خوردنِ از شق‌القمر مشخص‌تر، ماندنی‌تر، و در سرنوشت مردم ایران مؤثرتر، برای آقای هیلمن محدود می‌شد به شعر و شعرخوانی و شب‌های شعر، البته با یکی دو کلمه از زبان فرانسه به وام گرفته. این جور عقیده و این جور دید تاریخی ممکن است از توجه زیاد به شعر بیاید، که با چنین وضع و وزن، وصفش به صورت معمول در یک اصطلاح میاید که از عفاف یک کم دور اما به کوچه و بازار نزدیک است، و نزدیک‌تر به شاد کردن آن‌هائی که شبه‌شاعرند و گرفتار خودبزرگ‌بینی بیمار، در انتظار بادکردن و شوق شدیدِ به خود بستن. و از این قرار لازم نمی‌شود سئوال کرد پس چه شد که قدرت قهاره چنین قوه از قوام افتاد و قافیه پیدا نکرد و نظمش دوام نیاورد و رفت افتاد به لنگیدن. آزادگان و شاعران، نه شباهت قطارکن‌های کلمه پشت هم‌انداز، هرگز چنین ادعاها نمی‌کنند و نکردند و از چنین مورخان به‌صورت مبلغان خود چنین استفاده نبردند و از نتیجه آن جنبش وسیع اگر رضایتی نداشتند غیظ را به قبای دروغ نپوشاندند یا به هر خاشاک امید نبستند و تکیه نکردند و در انتظار یاری‌بختی، که فقط حمق و حرص و گول و کوری و بی‌ریشه بودن و سر درهوا سریدن بود، آوارگی‌شان را نیالودند به دریوزه از دشمنان درستی.
پیدا بود آقای هیلمن درست نمی‌داند.
او یک نمونه بود از این واقعیت گمراهی‌آور امروزی که ذوق یا سلیقه، یا عقیده هم، حتی، دیگر فقط نتیجه و همراه دقت نیست، از یک مطالعه منصفانه و سنجش نمی‌آید. بیشتر از این و در این حد به‌دست می‌آید که تا چه اندازه در سر راه «رسانه‌های گروهی»، و پیش بسته‌بندی کالای مصرفیِ شبه‌فکریِ مُد و مرسوم یا مجاز افتاده بوده‌ای و در معرض تبلیغ و اعلانی، و تا چه اندازه محرومی، و محروم مانده‌ای از انتخاب از میان آنچه حاضر و موجود است. رسم رسانه‌های گروهی، و بسته‌بندی کالای مصرفیِ شبه‌فکری است که ذوق و سلیقه وعقیده می‌سازد، یا راه را بر ذوق و سلیقه و عقیده می‌بندد. این استاد از این قماش می‌آمد. استادان مثل او امروز فراوانند. من یک‌بار در جواب نامه‌ای که فرستاده بود برایم، خطی نوشتم که ترجمه قسمتی از آن، این است: (اشاره جالبی در نامه‌تان دارید. اول درباره«سخن»، آن ستون اصلی بنای رسمی «ادبی» که می‌گوئید توجه بهش نمی‌دارید. این، علاوه بر این که گفته‌اید هرگز نشریه‌هائی مثل «ارمغان» و «مهر» و «باختر» و «یغما» را از یک سو، و از سوی دیگر «لوح» و «آرش» و «روزن» و «اندیشه وهنر» ناصر وثوقی را اصلاً ندیده‌ا‌ید مرا وادار می‌کند بپرسم چگونه می‌توانید نگاه جامعی داشته باشید به چیزهائی که اتفاق می‌افتادند در آن سال‌ها که درباره‌شان می‌نویسید. این وضع مشکل‌تر می‌شوند برای فهمیدن وقتی که می‌گوئید نه این‌ها را شناخته‌اید و نه نشریه‌های عمومی‌تری مانند «ترقی» و «تهران مصور» و «صبا» و هفته‌نامه‌های دیگر را به‌جز «—-» و اسم آن نشریه را آورده بودم که بهش “پرت پست پنجریالی” خطاب می‌کردند.
در یک نامه که در سیزده مه ۱۹۷۹، که می‌شود درست هفده سال پیش در اواخر اردیبهشت ۱۳۵۸، در پاسخ به اینکه نوشته بود می‌خواهد از چند شاعر و نویسنده یک برگزیده فراهم کند، برایش نوشته بودم که ترجمه‌اش این است: «…. شما افتاده‌اید در تله معمولی نویسنده‌هائی که مد روز باشند. من در میان اسم‌هائی که برده‌اید نام بعضی از نویسنده‌ها شاعرهای مهم‌تر و بانفوذتر را نمی‌بینم،  و شاعرهائی مثل شاهرودی، نصرت رحمانی، احمدی کارهای شاعرانه‌تر و اصیل‌تری درآورده‌اند تا نظم‌نویسان کم‌خون. سپهری کجاست که اینهمه نفوذ بر بسیاری دیگر داشته است؟ نصرت رحمانییکی از کمیاب‌ترین شاعران است. درخشندگی کار او پشت آزمون ترجمه گیر نمی‌کند. به حساب مُد روز بودن هم که باشد هم سپهری و هم رحمانی  بر شاعران بعد از خود نفوذ بیشتری داشته‌اند… من نمی‌توانم بپذیرم که تشبیه با شعر یکی‌ست. شاهرودی یک وقت شاعر شعله‌افکن سیاسی بود، و شاید هنوز هم باشد در قیاس با کسانی که نظم‌های سیاسی سرهم بند می‌کنند.
«همین‌جور هم هست در مورد نویسنده‌ها. نویسندگی چیست؟ قصه گفتن؟ قصه گفتن به شکل خاص؟ قصه گفتن با با یک نثر با دقت؟ چون نویسندگی گویا کار من هم هست من نمی‌خواهم در این نامه بعضی از نویسنده‌های برگزیده شما را رد کنم. ولی منصفانه بگوئید چه جور نام محمد مسعود را نیاورده‌اید و حال آنکه قصه‌نویس زمان و مکان خودش بود بی‌آنکه سوسیالیست باشد، دیگر چه خواسته مارکسیست. مردی بود جنگنده که واقعاً با گلوله کشته شد، نه آنکه در الکل یا رود غرق شود، و نقل و حکایت‌های روان و تکان‌دهنده‌ای نوشت که اگر چه بزرگی وسیع نداشتند اما فوریت بزرگی داشتند؛ که کارش آئینه زمانه‌اش بود. هاشمی “طوطی” کجاست، یا احمد محمود “همسایه‌ها” از میان رمان‌نویس‌ها؟ یا آن جوانان، از مرد و زن، که به مطبوعات گاهگاهی مانند “لوح” نوشته می‌دادند، نویسنده‌هائی مانند گلی ترقی، پارسی‌پور، عدنان غریفی، شهرزاد، و دیگرانی که واقعاً به‌شرم می‌کشانند کار این به اصطلاح متخصص‌های برای خود تبلیغ کردن را؟ آیا هرگز کارهای دولت‌آ‌بادیرا خوانده‌اید؟ یا نعلبندیان را؟ یا آراسته را؟ 
من در همین نامه، به پرهیز دادن او، اشاره‌ای کردم به یک استاد دیگر از این جور استادهای مطالعات ایرانی که نه تنها سواد فارسی‌شان بلکه آشکارا توانائی‌شان برای کاری که می‌گویند می‌کنند، می‌لنگد. این یکی اسمش ریکس بود، و در دانشگاه جرج واشینگتن، گویا، نمی‌دانم چه جور درس می‌داد و حال آنکه از ترجمه عنوان یک کتاب من، که فقط در دو کلمه است برنمی‌آمد و نمی‌فهمید معنای شکار سایه، نمی‌شود سایه شکارچی باشد و وقتی بهش خرده گرفتند دربه‌در به‌راه افتاد و از استادان همین‌جور رشته‌ها و سنخ کار در دانشگاه‌های آمریکا، از آن جمله یک استاد ایرانی مشهور به تردستی و تخصص در رنگ کردن‌ها برات اعتبار گرفت که کارش درست و مغتنم بوده‌ست. این آقای ریکس و آن آقای سراستاد خود داستان‌های دیگری از هم جدا دارند که وقت و جای گفتنشان باشد برای بعد. من درباره قضیه آقای ریکس، و وضعی که با او به پیش آمد برای آقای هیلمن در نامه‌ام اشاره‌ای کردم که ترجمه‌اش این‌ست:
«… من به کاری که ریکس کرده بود درافتادم… چون خواسته بود با اظهار اطلاع ناقص و کم‌مایه جاه‌جوئی حقیر خودش را به جائی رسانده باشد، و یک تکیه‌گاه برای چند فرومایه در ایران بنا می‌کرد تا از قضاوت غلطش یک گواهی تأیید بگیرند و بر این پایه اسم و اعتبار بسازند… بهش قبولانده بودند که در کار این کسانِ لکه خورده ارزش ادبی هست، این‌هائی که هر هفته سرمقاله‌های تند و تیز نشریه‌هائی می‌نوشتند که به دستور سازمان امنیت منتشر می‌شد با ادعای چپ بودن، و هر روز مواد خواب‌آور و خمیرخام برای ابلهان اجراکننده برنامه‌های رادیوئی تهیه می‌کردند. من البته به هیچ‌وجه نمی‌خواهم که اسم من همراه اسم این چرک‌ها باشد حتی اگر این سبب شود که بگویند من راحت‌طلب و خوشگذران هستم. اگر نخواهی در حقه‌بازی‌ها وارد باشی اعتنائی نمی‌کنی به چنین القاب یا اطلاع‌های ساختگی درباره خودت که به بدنام کردن است که می‌سازند. من خیلی پیشترها از این قطار پریدم پائین فقط برای آنکه بهتر ببینم و بهتر بگویم. از این تصمیم خودم ناراضی نیستم. «فیلم اسرار دره جنی» یا رمان آن را وقتی ساختم و نوشتم که دوستان این ریکس بهش اطلاع داده بودند که من سرگرم زندگانی تفریح و خوشگذرانی هستم. همه کارهای من در چنین وضع بوده است… من، به راه و رسم خودم، برایت کار آدم‌های حساس دلبستگی دارم، هرجا که باشند. و نفرت دارم ببینم این‌جور آدم‌ها و کارها مخلوط می‌شوند با طرح‌های تقلب و خدعه. نفرت دارم ببینم که آفریننده‌های اصلی و حسابی ندیده بمانند یا مخلوطشان کنند با فریب‌کاران ادعاپیشه.»
این بود درک و توقع من از، یا گفتگوی کتبی من با، یا در واقع جواب من به آن کسی که با مکاتبه ربطی به من درست کرده بود. این در بهار سال اول انقلاب ایران بود. بعد آقای هیلمن آمد به لندن و یک‌ چند روزی ماند، که من دیدمش، و با دیدنش دیدم حالا که می‌کوشد بگذار تا آنجا که بتوانی در کارش بهش کمک برسانی که کهنه بودن و کندیش با روزگار و کار او جور نمیامد، دل آزردگی می‌داد، انگار از پشت کوه آمده است که هوشش هنوز در قید تنگی محیط خرد و خالی پیشین است، و آشنا به فراوانی و صدا و ازدحام تکان و تکان‌خوردگی‌های شهر نیست، و هرچه را که می‌بیند اگر غریب می‌بیند همچنان غریبه می‌ماند، و فرصتی باید تا خود را به آنچه هست و می‌بیند مرتبط سازد. او گرچه، همچنان‌که پیشتر گفتم، می‌گفت شب‌ها به دور پارک پیش خانه خود می‌دود، که این انظباط بجائی بود در حدّ ورزش ماهیچه، اما در حدّ کار مغز ملتفت می‌شدی که از جا نمی‌جنبد. که این هیچ حال خوبی نیست. و جا– در جان، نه توی جغرافی– یک روستای خاک بستهِ زپرتیِ دور افتاده، منفرد نشسته و محصور در صحرای خار و سنگ و صخره خالی بود که حتی از آنچه که در فیلم‌ها از شبیه‌سازی تگزاس قرن پیش و قصه‌های گاوچران‌های حول‌وحوش بارها و سالن‌های «تومبستون» و «داج سیتی» دیده بودی، عقب‌تر بود هرچند او امروز در همین تگزاس، بی«کولت» و «وینچستر»، در بیست سال آخر این قرن، استادی بود در حول‌وحوش دانشگاه. تقصیر من نبود اگر به چشمم دهاتیِ از روزگار بی‌خبر آمد. ولی آمد. از این قیاس که همراه زهرخندی نیست اصلاً غرض به زخم زبانی نیست. قصدم فقط بیان صافِ وصف صریح کسی‌ست از راه اشاره‌ای به نشان و مشخصات محلی‌ش– اقلیم کار، و رفتار، و آن مقدار جنس و وسعت فکری که در اختیار داشت.
می‌گفت آمده‌ست چون قصدش مطالعه درباره ادبیات ایران است، و در این زمینه از من سئوال‌ها دارد. من گفته بودم این مطالعه یک امر شخصی است نه یک گردآوردن گزارشی از ارزیابی و عقیده‌هائی که دیگران دارند آن هم وقتی که آن دیگران خودشان دست درکارند، تا حدی. من گفته بودم چه اطلاعی از من به درد دیگری می‌خورد اگر که به تاریخ نشر یا نوشتن یک قصه یا یک شعر مربوط است. می‌گفتم از این جور تاریخ‌ها را هم می‌شود به آسانی به‌دست آورد هم‌آوردنش را نمی‌شود مطالعه‌ای نامید. می‌گفتم مطلب زیاد وسیع نیست، و منبعی نه فقط بهتر از، بلکه به‌جز از، کارهای خود شاعران و نویسنده‌ها نمی‌بینم، چون از چند تکه پاره‌ای که به اسم مطالعه گاهی به‌دست میاید می‌بینی که دومی از اولی گرفته است و پس از نشخوار داده است به بعدی، و این تکرار گاهی بیشتر ادامه هم دارد. پس مطلب اگر که پرت بود از اول، که بیشتر هم همین‌جور است، یا اگر که ارزشی می‌داشت، پیوسته روی‌هم  تپیده است و مثل وِروِره جادوئی شده‌ست خواه بر الگوی دید احمقانه ژدانف بوده است و غرغره‌های نحیفِ خشک فکریِ وامانده در اطاعتِ دستور قطب، با قلاده در گردن؛ یا از نان قرض دادن‌ها، یا از بغض‌های خصوصی، و البته، تمام و سرتاسر، از روی نفهمی و لنگنده بودن و ناپاکی. برداشت یا دید و فکر غلط وقتی برپایه صداقت است قابل توجه و بحث و نتیجه‌گیری هست اما تقلب و مرض و قصدهای قلابی به‌کار ما نمیاید.
با روبرو نشستن و صحبت به او، دیدم مطالعه‌اش بیشتر کشش دارد به چشم چسباندن به سوراخ جاکلید تا نقد کار، هرچند همراه با چنین تمایلی هراس هم دارد از آنچه ممکن است ببیند. آدم‌ها تنها نه از شنیدن و نه از دیدن است که می‌ترسند، از فهم چیزهائی که پیشتر بهشان آشنا نبوده‌اند می‌ترسند، رم دارند. خوش‌اند و راحت‌اند و قانع‌اند به عادت، اگرچه عادتی مُضر باشد. عادت آسان‌تر است تا کاوش، تا فکر را– اگر که بود– به نو اُخت دادن، آشنا کردن. در این میانه هرچه بود و واقع بود، نه خرده شیشه و پندار پرت یا برداشت‌ها و درک دیگران از آن، شفاف بود و صاف بود و روشن بود. تنها برای دیدن آن چشم لازم بود. و همچنین شرف، گاهی. این دو را برای دیگران فراهم آوردن از دست من برنمی‌آمد. از دست هیچ‌کس برنمی‌آید. آدم باید خودش به فکر خوب بودن خودش باشد. در هر حال این حالتی که او می‌داشت به من نشان می‌داد، بسیار است احتمال لیزخوردن او از تهیه یک نقد به افتادن در گود جمع کردن یک جُنگ از غیبت‌ها و حرف‌های چرت و پچ‌پچ درگوشی. در کار من نبود اینها، از این راه‌ها رفتن، از این کارها کردن. در این هوا و حال‌ها نبوده‌ام، نخواسته‌ام باشم. از این قرار بهش گفتم در کاری که می‌خواهی خودت برو بگرد، بخوان، آشنا شو و بنویس. خواستی هم اگر، بعدش، من حاضرم آن را بخوانم و بهت بگویم کجاش عیب دیده‌ام، کجا غفلت. نمی‌خواستم چیزی را که بنویسد از زبان و دید من باشد. به من هم نبود، پادوش باشم. در هر حال آماده بوده‌ام برای تذکر، دریغ نداشتم از تصحیح– اگر که می‌توانستم. او برگشت به تگزاسش، من پیش خود ماندم.
از نامه‌هاش که می‌آمد، و همچنان‌که پیشتر گفتم به انگلیسی بود، هرگز به این پرسش از خودم نرسیدم که در زبان فارسی او آیا چند مرده حلاج است. شنیده بودم او به‌حد اجتهاد رسیده‌ست و دکترا گرفته است در این زبان نازنین فارسی، اما هنوز ندیده بودم که عاجز است از خواندن درست کلمه و از فهم معنایش حتی به ضرب کمک از سیاق عبارت. و اینکه خیلی‌ها، حتی در همین تهران، حتی از دانشگاه اصلی ما رتبه می‌گیرند، یا درش درس می‌دهند، که از وضعشان خبرداری، هشداری نداده بود و من همچنان به نامه‌هاش جواب می‌دادم. این نامه‌ها اگر روزی به‌چاپ درآیند یک‌جور وادنگ رتبه و یک جور معیار و متر آن چنان دکتری می‌شود باشند. جواب می‌دادم، و وقت تلف می‌شد. وقتی که وقت تلف می‌کنی نمی‌فهمی که وقت تلف می‌کنی. وقتی از آن وضع آمدی بیرون، می‌فهمی که ای! هیهات، سنگلاخ یعنی چه.
کم‌کم به حجم مکاتبه می‌افزود، حس تغابن من هم زیادتر می‌شد که چه بیهوده بوده‌ست جدی گرفتم مقام و ادعای اطلاع و رتبه تبحر و ، حتی، این وانمود کردنش به شوق فهمیدن. به فهمیدن. می‌دیدی که در قصه خودت «مِه» را ماه توی آسمان خوانده‌ست و ماه ترجمه کرده‌ست. که پیداست قصه را نخوانده بوده است اگر می‌توانسته است بخواند. اگرچه غیر از این می‌گفت. می‌دیدی که در شعری «کشتی» را، صفتِ نسبی کشت و زراعت را، کشتی به فتح کاف خوانده است و ترجمه کرده‌ست، آنی که روی آب می‌راند، که پیدا بود آن شعر را نفهمیده است و نفهمیده‌اند وقتی که خوانده‌اند برایش. اگرچه غیر از این می‌گفت.  و تو می‌گفتی خدا را شکر که کاف را به ضمّه نخوانده است، کُشتی، آنی که شعبان جعفری «بی‌مخ» یا مصطفی طوسی «گاوکش» درش صاحب مهارتی بودند. و به ارواح رفتگان هر سه‌شان رحمت حواله می‌کردی. چیز دیگری به‌درد نمی‌خورد اگر که این می‌خورد. چه می‌شد کرد، ملتفت نبود که در کار فهم شعر کتاب لغت بس نیست؛ باید زبانش را درست بلد باشی، که شعر را با لغت نمی‌سازند. شکلش را با حس زبان و حس پشت کلمه می‌سازند– و این هر دو از زمینه فرهنگ جاری و شخصی است که می‌آیند. که کلمه را هم می‌دیدی نمی‌داند.
حالا من هیچ، همشهری عزیز من، حافظ هم از عنایت او در امان نمانده بود و قِصِر درنرفته بود. «خوان یغما»ی حافظ را کرده بود «ضیافت عمومی». «می باقی»ش شد «باقیمانده شراب». «طفیل عشق» بودن آدمی و پری شد «پارازیت عشق». «کولی»اش شد «دزد توی جاده». عشقی که زلیخا را از پرده بیرون می‌آورد، شد «عشقی که از پشت پرده، از قسمت خصوصی خانه بیرون می‌آید» که گذشته از معنی باید توجه بفرمائید به فرق میان فعل‌های لازم و متعدی در این دو تفاوت. «فیض روح‌القدس» شد «جبرئیل»، خضر پیغمبر که حتی در فرهنگ غربیان به همین اسم «مرد سبز» (گرین من) خوانده می‌شود، شد پیغمبری که حتی در نقش‌های مینیاتور ایرانی او را کنار خضر نشانیده‌اند. «همنشین دل» شد دوستی که نشسته است. «قند مصری» شد «قند در حبه‌های مکعب» که فقط در همین نیم‌قرن تازه آمده‌ست به بازار، در ایران. «گوشوار دُر و لعل ار چه گران دارد گوش» شد «اگر چه گوش گوشواره‌های طلا و یاقوت دارد که قیمتشان خیلی زیاد است…»  (و گذشته از این ترجمه که دُر را زر خوانده است و گران را برای قیمت گرفته است، خودش معنی هم کرده است که «یعنی صاحب آنها از داشتن‌شان خیلی فخر می‌کند.» که در شعر البته صاحب آنها همان گوش است.) و باز «نَقلَش از لعل نگار» شد «مزه‌اش از یاقوت معشوق» و «نُقلش از یاقوت خام» شد «لقمه‌ای که با شراب می‌خورند، مثل کباب یا ترشی یا چیزی نمک سوده، از زمرد خام.» بی‌آنکه گفته باشد چه کس شراب را با ترشی یا نمک خورده‌ست اگر که قصد سرکه کردن آن را نداشته‌ست، و اساساً زمرد از کجای شعر درآمد، یا این اشاره‌ای به چه دارد، یا چگونه می‌شود زمرد را پخت یا کباب کرد یا خام خورد- خواه با ترشی یا نمک سوده یا با حبه‌ قندهای مکعب، یا همین‌جوری، سِک، که در انگلیسی «درای» می‌گویند.
اینگونه شرح یا تفسیر تگزاسی از کلام خواجه شیراز خفیف می‌کند و خط عفو می‌کشد بر اقدام استاد دیگری که سال‌های سال بر کرسی ادوارد براون تکیه داده بود و در برگردان حافظش به انگلیسی «ساز» را به «ساز دهنی» (هارمونیکا) ترجمه می‌کرد و هیچ نمی‌گفت حافظ چه‌جور از چیزی که چندصد سال بعد از وفات او به اختراع آمد خبر می‌داشت، آیا خودش برای خودش از کتاب خودش فال می‌گرفت؟
من این نمونه‌ها را یک‌جا، باهم، به‌دست نیاوردم. و این‌جا تمام را نیاوردم. این‌ها جمیع خطاهای او نبود. قصدم، شمردن انواع اشتباه‌هایش، یا دست انداختن ضعف و تنگی سواد کلی او نیست چون از مجموع اطلاعات او، همچنان‌که از چگونه جفت کردن این‌جور اطلاعاتش بی‌خبر هستم. شاید– کسی چه می‌داند– چیزهائی هم باشد که می‌داند. نمی‌دانم. من، همچنین، نمی‌دانم چگونه با چنان سواد و لغت‌دانی می‌توانی کتاب در شرح شعر حافظ شیرازی بپردازی، که این‌جور کار مربوط می‌شود به عزم و اراده– و همچنین نداشتن یک‌دو چیز لازم دیگر. اما می‌دانم اگر که گفته ویتگنشتاین را درست بدانیم که می‌گوید «حدّ جهان من حدّ زبانم است» باید دریغ و اسف داشته باشم به تنگنای فشارنده دنیائی که او دارد.
این هم هست که او خود را «ایران‌شناس»، یا در زبان مادری‌ش «پرشیانیست» لقب داده است ولی «خواند میر» را با «واو»ش به خط لاتین می‌نوشت– با تردید می‌نوشت، ولی می‌نوشت– از این جور حدّ حافظ و حافظ‌‌ شناسی و شعر و غزل فراتر رفت. رفت سراغ نوشتن دیباچه‌ای برای پختن پلو و آش کشک، که شاید این نتیجه نام‌آور شدن در شناخت ایران است؛ و شاید هم در همین حدود باشد قلمرو آگاهیش از متأثر ادبیات میهن‌ش که آمریکاست. در این زمینه به پرهیز از درازنویسی به یک نمونه بس می‌کنم از نوشته‌ای که طی آن به ترجمه‌های خودم اشاره‌ای کرده‌ست، و از جمله در میانشان رسیده بوده است به‌عنوان قصه‌هائی از بنام‌ترین پایه‌های قصه‌نویسی در آمریکا که در ده‌ها و ده‌ها کتاب و جُنگ و برگزیده‌های قصه و در شرح حال‌های نویسنده‌هاشان مقام برجسته‌ای دارند اما این آمریکائی دکتر در ادب آشنا نبوده است به آنها، از دور هم حتی، و در نتیجه ترجمه‌ام از انگلیسی به فارسی را دوباره درآورده بود از فارسی به انگلیسی و عنوان‌های تازه‌ای به‌دست داده بود که هرکس اگر به جستجوی قصه‌ای با چنان عنوان میان کارهای فالکنر یا کرین بگردد، بگردد، خدا قوت، ولی پیدا نخواهد کرد. این‌ها لغت‌شناسی او. 
اما جغرافیاشناسی او هم به همچنین. جزیره هنگام در خلیج‌فارس را ترجمه کرده‌ست «جزیره وقت.» مجبور بوده است؟ حیف از علامت تعجب که در پشت این چنین ترجمه بگذاریم. این هم دانشش از جغرافیای طبیعی ایران. اما فهمش از جغرافی سیاسی و انسانی: آقای هیلمن در اشاره‌ای به قُم، این شهرها را محیطی از اساس بی‌جان و راکد و مملو از گدا خوانده‌ست. پر از گدا بودن، و گونه‌گونه گدا بودن، یک امر جغرافیائی نیست، مربوط می‌شود به چشمداشت از نوع مرکز قدرت، هرگونه قدرتی، چه دنیائی چه فوق دنیائی، در هر رژیم و کشور و هر مذهب. یک‌دسته می‌روند به دریوزه از حضرت، هرجور حضرت، درجستجوی خیر هریک از دو دنیاشان. یک دسته هم که می‌دانند اولویت در این دنیاست زیاد سخت نمی‌گیرند، بس می‌کنند به دریوزه و گدائی خالص در شکل‌های گوناگون. از بونز و راهب و رمال و جوکی و درویش و فالگیر و مطرب و دلقک تا کرنش کننده‌های بی‌همت به آستان دلقکِ خانه نشاندهِ خورشید خانم که پاسداری و اداره فرهنگ ایران را به ضرب یک امضا در دفتر نکاح به‌دست آورد و با رعونتش ممکنات زرین را در مسلخ نفهمی و غرور وبی‌بته تباه کرد، و یک ربع قرن در این مقام ماند، نامردمی که حرمت به عزت انسان نزدش چنان گم بود و ناشناس و نامطلوب که کلمه عزت را حتی از نام خود زدود. یک نوع دیگر نان خوردن هم از طریقِ فضل ادعائی هست، از راه وانمود به علم و به فهم و آگاهی در عین نقص یا اصلاً نبودن این علم و فهم و آگاهی، از راه ادعای کاوش و استادی، چسبیدن به جیب یک مؤسسه یا ناشری که ذوقکی یا منظور اندکی دارد اما یا وقت یا اعتنا یا وسیله ندارد برای سنجش هرّ از برّ. درهرحال قم، یا مشهد رضا، تنها محل گدا و طفیلی نیست. کوربن که هایدگر یا یاسپرز را به زبان فرانسه می‌شناسانید و به فرهنگ فرانسه میاورد، کوربن که بر کتاب غول بزرگی که یونگ بود دیباچه می‌نوشت چندانکه یونگ خود را مرهون او خوانده‌ست، این‌چنین کس هم به مشهد و قم می‌رفت، بارها می‌رفت، اما نه از برای دیدن گلدسته یا گنبد، یا خرید کاسه سفالی و سوهان، یا صابون، یا نق زدن که قم گدا دارد، بلکه برای تلمذ به محضر علامه‌ای می‌رفت، که آنجا بود. هرکس به‌قدر همت خود خانه می‌سازد. آقای هیلمن به اقتضای روز خوش باشد به تخطئه بی‌بخار خود از قم. اما قم کسان دیگری را هم به‌خود دیده‌ست، از خود درآورده است که رفتارشان تضاد دارد با ادعای «قم، محیط راکد بی‌جان.» قم گدا دارد. انگار لندن «ایست‌اند» ندارد، انگار از زور خوش بودن و غناست که یک‌دسته از مردمش شب‌ها پشت مغازه‌های «ستراند» یا زیرپل‌های چسبیده به «فستیوال‌هال» و شرکت «شل» در جعبه‌های مقوائی می‌خوابند؛ یا انگار در نیویورک بالای «پارک اونو» محله‌های هارلم سیاه‌نشین یا اسپانیائی‌زبان نمی‌بینی. این ادعا درست چنان است که شهر شیکاگو را، که این آقا در دانشگاهش به اجتهاد رسیده‌ست شهر فقط جای «بوت لگر»های سال‌های بیست، یا کشتار روز «سنت ولانتاین» یا قلمرو آدمکش‌های آل کاپونه بدانید. یا صحنه‌ای که «جنگل» اپتون سینکلر و سلاخ‌خانه‌هایی که او وصف کرده است در آن بوده است، یا شهر «جوان هم‌ولایتی» از ریچارد رایت یا داستان‌های دراز و دقیق «ستدز لانیگان» از جیمز تی.فارل. این آقای دکتر چرا نداند تمام این نقطه‌های برجسته در ادبیات هم‌زمان او در آمریکا که جز سیاهی و شئامت و خون از چیزی نمی‌گویند، تمام، در همان شیکاگو بوده است؟ این‌ها را نمی‌داند، و نمی‌داند که پابه‌پای آن احوال آن شهر شد موزه درخشان‌ترین معماری از سالیوان که نخستین بنای بلندترین را ساخت تا فرنک للوید رایت و آن خانه‌اش که مثل نگینی کنار همان دانشگاه نشسته‌ست تا «میس وان در روهه» و آن زیبائی‌های رفیع در حیطه حکومتی و مرکز شهری یا کنار دریاچه. و ندانیم در زیرزمین فوتبال دانشگاهش بود که انریکوفرمی به اولین ترکاندن زنجیری آتم موفق شد. قم هم فقط مرکز گدا و مرده و سوهان و صابون نیست. در کاهک یک روز ملاصدرا زندگی می‌کرد، و بگیر و بیا تا برس به مردی که حلقه‌های انفجار دیگری را به‌هم پیوست و انفجار زنجیری دیگری را به‌راه انداخت. بچه‌گانه فکر کردن به دکتری نمی‌آید.
بچه‌گانه فکر کردن همچنین، کمک نمی‌کند به تخطئه یک شهر، و تخطئه یک شهر راهی برای درافتادن به یک حرکت فکری، یا هرجور حرکت دیگر، نیست. اگر مخالف یک فکری نشان بده که از آن سر درآورده‌ای و بعد به نیروی فکر پسش می‌زنی. دشنام به دیوار و در دادن به درد ردّ دعوی و دعوا نمیاید. کتابی که حشمت مؤید ازم می‌خواست بررسی‌ش کنم گرچه متن و موضوع منظومه‌ها و شرح حال ناظم آنها، در روایت هیلمن، بود اما هویت و جهت و علت وجودیش جزئی از طرح تخطئه‌ای بود که فکر می‌کردند جائی دارد در رد مشکلی که داشتند. و این مثال که از قُم زدم بیان‌کننده این قصد و نمودار ارزش هویت و اقدام مجریان قصد بود. این آن کتابی نبود که هیلمن، نویسنده‌اش، دست‌نوشت‌هایش را تکه‌تکه به‌من می‌داد.
درهرحال، همچنان که پیشتر گفتم، من آن نمونه‌هائی را که از فضل و فهم هیلمن آوردم چند سالی پس از آشنا شدن به اسم او دیدم، و به‌تدریج می‌دیدم، و هی که می‌دیدم، می‌دیدم بیهوده وقت صرف می‌کنم به کمک کردن به کار کتابی که می‌نوشت و گرد می‌آورد. او تکه‌هائی را از آنچه می‌نوشت، که می‌خواست زندگینامه‌ای باشد، به‌تدریج می‌فرستاد پیشم برای نظر دادن. الان در پیش من سه جور پیش‌نویس سه بار به تکرار نوشته از یک پخش از این کتاب هست که هی رفته‌اند و هی دوباره بازنوشته برگشته‌اند بی‌آنکه فرقی کرده باشند در هویت و ماهیت– بعد از تمام راهنمائی‌ها از روی دلسوزی. دکان تذکر و اشاره و تصحیح را بستیم گفتیم حالا که سعی می‌کنی امروز، در تگزاس، یکه‌سوار ایرانشناسی و تعلیم دکترای فارسی باشی باش، یاهو، یاییوهو! اما با قیاس به این سواد که داری تگزاس قرن پیش و دوره کاستر (Custer)، بهت بیشتر جور میامد.
بعد آن نامه از حشمت مؤید رسید که می‌خواست این کتاب تازه چاپ هیلمن را بررسی کنم. نگاه به این کتاب که می‌کردم، می‌دیدم دیگر حکایتِ بی‌اطلاعی افسار پاره کرده است، بدجوری. بدجوری ندانستن، و ندانستن را به جای فضل چپاندن، و بدنویسی تاریخ، و پرت گفتن به قصد تبلیغات. برای چه تبلیغات؟ نگاهداری جعل و دروغ و نادرستی، و خواهان پایمال کردن تاریخ و واقعیت مسلم و مکتوب و مستندِ حق دیگران بودن؟ اشکال در تبلیغاتی بودن کتاب بود و قصد از این اقدام، ورنه مهملات به‌هم بند کرده را کم نمی‌یابی، استادهای بی‌سواد هم بسیار. منتقد نادان صفحه پرکننده هم به همین جور. این‌ها را هرکسی می‌توانسته است ببیند، خاصه اگر در ایران پیش از انقلاب مدتی بوده‌ست. حالا من در اروپا در دهی بودم. هوای خوب تابستان زکامم کرد. یک هفته زکام را که در خانه می‌ماندم به غنیمت گرفتم و بخش زیادی از مقاله را نوشتم که می‌دیدم فرصتی رسیده است برای نه بررسی یک کتاب پرت بد که دم ناحقی دارد، و ناآگاهیش همراه است با سماجت بی‌اعتنا به واقعیت و پاکی، شاید خود را فریب داده، و حتماً دیگران را فریب خورنده فرض کرده، بلکه برای بازبینی یک دوره تقلب و هو و جنجال بی‌حقیقتِ حقیقت‌کُش که رشد را به کج می‌برد و به اندیشه اختگی می‌داد، و بر حرص بی‌هدف و شور بیمارش نقاب مرد جنگی مظلوم می‌آویخت. این از یک سو و از سوی روبرو نظام ظلم و دزدی و شکنجه و خونریزی، تمام در بیست سالی که کوشاترین زمان ظهور ذوق در ایران بود، در شعر و فیلم و قصه و تئاتر و نقاشی. وقتی مقاله را تمام کردم طبق سفارش مؤکد آقای مؤید آن را فرستادم به آن مجله به آقائی که گرداننده نشریه بود. این را آقای مؤید مشخصاً می‌خواست.
این مجله را من نمی‌دیدم، کاری هم نداشتم که ببینم. تنها آقای مؤید یکی چند شماره از گذشته‌هایش را فرستاده بود برایم برای آشنا کردنم به آب‌وهوایش. و آب‌وهوایش را از اسم آنهائی که عضو هیأت تحریریه‌اش بودند شناختیم که در میان‌شان یکی‌شان را که میل به‌سرکرده بودن، و مهارت خونسردش به وانمود، و نیزه‌بازی مؤدب و برگ‌زدن‌هایش در زیر اسم هنر یا ادب را خودم به تجربه شخصی‌ام شناخته بودم که با قیافه استاد شایق هنر چابک‌ترین کارچاق‌کن‌ها و «انتروپرونُر»ها بود در حیطه‌های چاپ زدن، و از این راه چاپیدن. هنوز هم هست، و چابک‌تر و حریص‌تر هم شده‌ست. اما آقای مؤید مؤکداً گفته بود در آن مجله در قسمتی که زیر دستش است و انتقاد کتاب است اختیار کاملی دارد، و نشریه را دور نگه می‌دارد از دخالت و از دستبرد آن کسان که من خوب می‌شناختمشان. درواقع اگر برای قول مؤید نبود آن مقاله را نمی‌نوشتم و شاید کتاب هیلمن را هم نمی‌خواندم، خواه موضوع و متن آن از روی طرح باشد و تمهیدی برای عَلَم کردن کسی به‌قصد بهره‌برداری از کشاکش و حوادث روزانه، یا از روی اطلاع قاصر و ادراک نارسای نویسنده‌ش. درهم‌آمیزی این هردو نیز ممکن بود. در یادم هم بود قصه آن مرد کارکشته که یک شاعر بنام و یک منتقد ماهر بود، ستفن سپندر، که سال‌ها مجله «انکانتر» را برای جبهه چپ آزاد غرب منتشر می‌کرد، و در کل آن مدت اصلاً خبر نداشت که خرج چاپ و نشرش را مرتباً دستگاهی می‌دهد که در سراسر دنیا تمام توطئه‌ها و دسیسه‌های ضد چپ را اداره کرده است و نقشه‌ها کشیده است، از سقوط مصدق بگیر تا کوشش برای به آتش کشیدن ریش و سبیل فیدل کاسترو با گذاشتن ماده‌های آتش‌زا در سیگارهای برگی بزرگی که او می‌کشد. در طرح‌های اینجوری جزئیات حقیر فراوان است. قرار براین است که با اجرای این جزئیات نقشه جنایت بزرگتر را به‌کار می‌اندازند و از آن نتیجه می‌خواهند. و برای همین هم هست که آماده‌ام قبول کنم که آن کسی که مایه و موضوع اصلی کتاب هیلمن بود اصلاً خبر نداشته است، شاید هم هنوز نداشته باشد چه‌جور جائی در چه جور نقشه‌ای دارد، یا داشته‌ست، اگر که نقشه‌ای بوده‌ست. درهرحال آن نوشته من مرتبط به او می‌شد اما به هیچ‌وجه او را در قصد و در نظر نداشت، و من دریغ می‌خوردم از اینکه او شده‌ست موضوع و مایه مانند موم در دست نابلد و اختیار خطاکار نویسنده‌اش درحالی که او، خودش، شاید، خیال می‌کند از او سود می‌گیرد.
اکنون هم که بعد ده سالی آن نوشته چاپ می‌‌شود– و چاپ می‌شود فقط به قصد نمودار کردن منشور چند سطحیِ تقلب این شبه استادان سطحیِ درمانده در نگاه و ناتوان از دید، له‌له زننده‌های لنگ در تلاشِ کسب لقب‌های نالایق، به قصد ناخنک زدن نشسته در کمین کنار صحن فاجعه‌های بزرگ انسانی– تأسف من همچنان ادامه دارد و تأکید می‌کنم که هیچ‌کاری به کار او نداشته‌ام در آن نوشته و اشاره‌ام به شبیهی از او بوده است که مصنوع هیلمن است، یا برگردان در آینه دق او، هرچند شاید دل او از نوشته هیلمن زیاد خوش باشد و آن را به سود خود گرفته باشد، آن را به خود گرفته باشد و، برعکس آنچه هست، برجای واقعیت و حرمت به‌خود گذاشته باشد. که این را به حدس، و شاید به‌طور خاص، می‌شود از او توقع داشت یا از هرکسی که نگاهی به عمق نداشته باشد، مفتون و خیره خصال فرضی خود باشد. ده سال از این ماجرا گذشته است و من با صبر و باکمی ناامیدی، امیدوارم در این ده سال او وقت کرده باشد که حیثیت نوشته‌های بی‌سواد و بی‌اطلاع هیلمن را، و هر بی‌سواد و بی‌اطلاع دیگر را، و و کج بودن دست‌اندرکاران آن نشریه‌ها را، و بی‌ارزش بودن چنین نقشه‌های چرکی و حرص و هیاهو را به معیار تجربه و هوش خود زده باشد، یا دست‌کم حالا، با قیاس این با آن، واقعیت‌ها را در برجسته بودن سه‌بعدی‌شان به خط دید خود بیاورد نه در خط‌‌ خطی کردن‌های کُندِ کودنِ تک سطحی ” ایرانشناس”های بازیگر، و ایرانشناس‌های بازیچه؛ و بداند، که ارزش هر کار از نفس کار می‌آید نه از تصور و پندار چشم‌بسته‌هایِ دهن‌بازِ غافلِ غوغا به‌راه انداز، منقدان قلفتی. از نفس کار می‌آید، نمی‌شود بر آن چسباند، آن هم به ضرب مدح و حرمت برچسبی، که این چنین چسب‌ها و چاپ‌زدن‌ها فقط اضافه می‌کنند به چرکی‌ها.
این از نویسنده کتاب و موضوعش. 
اما مقاله‌ام، که مؤید نوشته بود «جداً خوشحال و سپاسگزار» است که نوشتن آن را پذیرفتم، و گفته بود «…… عرض کردم که طول مقاله بستگی به میل و اختیار» خودم دارد، و از قلمم «هرچه بیشتر بهتر و خوش‌تر خواهد بود و بر ارج و اعتبار ایران‌نامه خواهد افزود» چه بر سرش آمد؟ وقتی چیزی را نوشته باشی دیگر زیاد در فکر خواندن مکررش نمی‌مانی. شاید در حداکثر بخواهی بدانی که در چاپش چقدر غلط آمده‌ست. اما شسته رفته بودن چاپ مجله‌شان این کنجکاوی را منتفی می‌کرد. من هم که اصلاً مجله‌شان را نمی‌خواندم، نمی‌دیدم. مدتی گذشت. مدت‌ها گذشت. از آقای هیلمن دوباره بسته سنگین و نامه‌ای آمد باز درباره همان کتاب که در نوشتنش از من کمک می‌خواست. بسته سنگین دوباره دست‌نویس‌ها بود باز با چند حرف کلی بسیار کم شماره‌ای که مُد، و فراوان مکرر بود، مانند «آنگژه» که پیوسته می‌آورد، و تا حد خمیازه می‌آورد، و از زبان فرانسه می‌آورد، شاید بی‌قصد جلوه دادن پهنای اطلاعش از زبان و فکر ژان پل سارتر، که در همین حدود هم بود. جوابش نوشتم به آن مقاله که در ایران‌نامه آمده‌ست نگاهی کن. از آن نامه که به تاریخ تیر ۱۳۶۶ بود این چند سطر را به ترجمه می‌آورم. «…. حالا باید دانسته باشید که خلاصه نظرهای من درباره رویه‌تان در گردآوردن کتاب چیست. نوشته‌های تازه‌ای که فرستاده‌اید تنها نمونه‌های دیگری هستند از آنچه من در آن مقاله به درستی نظر دادم… روی‌هم‌رفته شما انگار گیر کرده‌اید در دوره‌ای که ایران سال‌های ۴۰ و ۵۰ تقویم ایرانی‌ست، و در مکانی که حتی همه ایران در کلیّت فرهنگی و اجتماعی‌ش نیست و فقط آن قسمتی‌ست که مرکزش یا در گوشه عرق‌خوری بار مرمر بود یا در نشریه‌های چرک و آلوده. مشکل بزرگ شما… گویا یا نوع خاص زبان دانستن شما باشد یا طریقه شما یا درواقع بی‌حوصله بودن شما برای خواندن آن مطلبی که می‌خوانید… به نظرمی‌رسد که شما تکیه می‌کنید به خلاصه شده‌ای از کارها یا گزارشی از کارهائی که به‌دست کسان دیگری برایتان آماده کرده‌اند… کسی که تکیه داشته باشد به خاطره و تجربه و شخص خودش از آنچه خوانده است این اندازه اشتباه در حرفهاش ندارد… شما گویا میل دارید واقعیت را کج وکوله کنید یا از روی بی‌اطلاعی یا شاید به ساده‌دلی چون قصدتان فقط بیان نظرهائی‌ست نه جستجو و ارزیابی واقعیت‌ها… مسائلی که شما بهشان اشاره می‌کنید تنها به‌این درد می‌خورند که این ردیف کردن و عنوان‌های کتاب‌ها و اسم‌ها به شما نزد مردمی که عامی‌اند و نه اهل تحقیق‌اند، قیافه اهل تحقیق ببخشد… و عین همین هم در حرف‌های شما درباره ایرانیان خارج از کشور، و ارزش و مقدار ادبی آنها صادق است… آیا شما فکر می‌کنید جغرافیای جائی که امروز چوبک در آن زندگی می‌کند برای کارش آنقدر مهم است؟ آیا وظیفه‌ای دارد که کار کند؟ …. اگر نویسنده‌ای پیر شود یا خسته شود یا میلش از نوشتن بکشد به مجسمه‌سازی یا نقاشی یا سفال‌سازی یا گل پرورش دادن… این چه مربوط است به یک ملت پراکنده؟ …. اگر یک نظم سرهم بندکننده دریوزه‌کار با کشکول گدائی ادبی در دست دور دانشگاه‌های آمریکا به‌راه بیفتد و چند خط بدون خون، و تار عنکبوت گرفته، در مدح این یا ذم آن بنویسد آیا این نشانه جاندار بودن و تندرست بودن گروه ایرانیان پراکنده‌ست؟ آیا این را باید بیشتر حرمت گذاشت تا سکوت صادق چوبک در انزوایش در یک گوشه از سانفرانسیسکو، دور از تمام حماقت‎های این پراکنده‌ها و پراکنده‌گوئی‌ها؟ آیا خود را دور نگاهداشتن از یک محل خاص معنایش برده بودن از فرهنگ و از میراث معنوی عناصر اندیشنده و اهل تفکر در تاریخ آن محل و مملکت باید درحساب بیاید؟ وقایع‌نگاری کشورها کمتر ارزش دارند تا فرهنگی که مغزهای روشن‌تر، که اتفاقاً در آن محل‌ها آمدند به دنیا، به آن محل دادند. آیا همینگوی در آمریکا زندگی می‌کرد و می‌نوشت؟ یا درباره آمریکا می‌نوشت، آن‌جوری که دوس پاسوس، یا درایزر، یا کالدول کردند؟ آیا او سهمی نداد به فرهنگ کشورش یا شاید حتی به سرتاسر دنیا؟ یا جوزف کنراد که اصلاً به لهستانی هم ننوشت؟ یا الیاس کانتی بلغاری در بلغارستان است یا درباره بلغارستان است که می‌نویسد؟ آیا اصلاً در بلغارستان زندگی دارد؟ یا با اینکه یهودی و بلغاری است و در لندن زندگی می‌کند، به عبری یا به بلغاری یا به انگلیسی است که می‌نویسد؟ شما از قافله عقب مانده‌اید. شما باید به وقت دیگری در جای دیگری بودید و در نشریات دیگری مقاله می‌نوشتید، مانند امیر طاهری‌ها و آن مردک‌های ورق‌پاره‌ای که «پرت پست پنج‌ریالی» بهش اسم می‌دادند. بگذارید از این حرف‌ها بیایم بیرون.
ول کن نبود، و باز نامه می‌نوشت هرچند در نامه‌هایش که می‌آمد از آن نوشته هیچ نمی‌گفت و من بی‌خیال آن بودم. در پائیز رفتم به شیکاگو، مؤید را دوباره دیدم و دیدم که آن مقاله درنیامده است، اصلاً. او اصلاً از رسیدنش اظهار بی‌اطلاعی کرد. گفتم من فرستادمش به آن نشان و همان‌کس که خواسته بودید. اظهار تعجب کرد. بی‌اطلاعی و تعجب جبران و جواب هیچ‌چیز نمی‌شد. یقین نداشتم که راست نمی‌گوید اما از رفتار و در صفای صورتش نشانه‌ای از ریا هم نمی‌دیدم. خواهش کرد نسخه دیگری از آن بفرستم. تا یک چند هفته بعد که برگشتم به خانه‌ام هرباری که آن خواهشش به یاد می‌آمد شک را هم به یاد می‌آورد، تا باز نامه‌ای از او آمد که باز به تأکید می‌خواست من باز مقاله را بفرستم باز به همان کس که اسمش متینی بود، چون این بار خودش می‌رفت به هند، و آن آقا هم گفته بود که «با آقای هیلمن در تماس خواهد بود تا اگر خواستند پاسخی بنویسند.»
حالا از نوشتن مقاله دوسالی گذشته بود، و مطلبی که در آن بود از هیچ حادثه حادّ روز حکایت نداشت تا دیرکرد در نیامدنش در مجله به داغیش لطمه‌ای زده باشد. اگر در این میانه یاد آن مقاله میامد، بااین سؤال میامد، از خودم، که آن کسی که شبیهی از او در کتاب هیلمن بود که حتماً خودش نبود و به ناچار این را خودش می‌دید، آیا جائی تذکری داده‌ست یا پرسیده است که این مهملات چیست که با بی‌سوادی درباره‌ام گفتی؟ آیا در این مدت هیچ‌کس این کتاب را ندیده است، یا آن کتاب دیگر درباره غزل‌های حافظ را؟ چگونه کسانی که ربطی به نویسنده‌اش دارند، مانند ایرج افشار که در اول کتاب نویسنده خودش را رهین یاری او خوانده‌ست، آن اشتباه‌های شگفت‌انگیز را به او نشان نداده‌اند یا ندیده گرفتند یا ندیدند، به‌کلی؟ چگونه این همه نشریه‌های فارسی که در آمریکا به‌چاپ می‌آیند از این کتاب‌ها بی‌خبر ماندند، اگر بی‌خبر ماندند؟ حالا در دانشگاه‌های آمریکا، جابه‌جا، کرسی‌ها و دوره مطالعات فارسی هست، و کارخانه دکتر برون‌دهی دست‌کم با تلق تلوق تکانکی دارد اگرچه محصولات یا مسؤل‌هایشان صدای بیشتر دارند؛ اینها چه کرده‌اند دراین باره؟
نوشته باز رفت. و با کمال تأسف وقتی برای این دوباره رفتن دادم از آن رونوشت بگیرند و بفرستند نیمی از اصل همراه تمام رونوشت هم، به سهو، رفت. اما رفت جائی که آن عرب نی انداخت. این نیمه دوم که برایم نماند بحثی بود درباره چگونگی انحراف در نقد و در شناختن شاخه‌های هنر در ایران از نیمه‌های سال‌های بیست تا سال‌های آخر دوران پیشتر از انقلاب، که دیگر، لجن به‌صورت خالص بود، که این مهملات آقای هیلمن و مانندهای فرنگی و ایرانیش دچار، و دنباله‌رو، و تغذیه‌کننده از روال، و نشخوارکننده پیشینه‌های مانده از آن بودند. درهرحال نه نیم اول و نه نیم دوم و نه سایه‌ای از آن به چاپ نیامد چرا که بازگفتند باز پست نیاورد. چه پست کُند، یا شاید منقد، یا شاید انتخاب‌کننده، یا شاید بیمار هست آن شاخه از پُست آمریکا که به بعضی نشانه‌های ایرانی بعضی چیزها را نمی‌رساند و بعضی چیزها را چرا، خوب می‌رساند و خیلی هم خوب نگه می‌دارد.
باز یکی دو سه سالی گذشت.آقای حمید دباشی، داماد دوستی که از عزیزترین کسان برایم بود و زود از کف رفت، آمد گفت کار اداره قسمت نقد کتاب در مجله‌ای که ایران‌نامه آمده‌ست محول به او شده‌ست، و آن مقاله را که از پدر همسرش شنیده بود وصفش را می‌خواست به چاپ برساند. من می‌دیدم که در این کار و خواستش خام است. اما فرقی نداشت برایم که می‌داند یا نمی‌داند که پست و وضع پست‌رسانی، که می‌گویند، چرا چنان بوده‌ست؛ بتواند یا نتواند، زیرا که در همان نتوانستن هم می‌شد که تجربه پیدا کند، و تجربه پیدا کردنش دست‌کم به حسب نسبتش به مرد عزیزی که مدت پنجاه سال دوست و عزیز و محرم و بااحترام کامل من بود غنیمت بود. با این کار می‌شد بداند که کار تراشیدن مجسمه، هرچند با مصالح پوشالی، بُعدی و رای شعر و بحث و فهم ادب دارد. بهانه آوردم گفتم نصف مقاله نیست. گفت نباشد، همان نصفه‌اش کافی‌ست. گفتم در مجله‌ای که اعتراض کرده‌اند به تو به کار چاپ یک نوشته در سوگ مهدی اخوان چگونه فکر می‌کنی که بتوانی. گفت می‌توانم. گفتم بفرمائید.
نتوانست. مقاله با نامه‌ای برگشت. هم‌زمان با آن نامه‌ای هم از آقای مؤید بود، که چون تمام این قضیه را با نام و نامه او آغاز کرده‌ام،پایانش را هم با نام و نامه آخرش تمام باید کرد. قسمتی از آن نامه:

سوم دسامبر ۱۹۹۱
… آقای گلستان عزیز:
…. نباید بگویم ولی حقیقت اینست که در همه عمر آگاهانه کوشیده‌ام که گرد دروغ نگردم…. در پی اطمینانی که دوست مشترکمان آقای دکتر دباشی به شما داده‌اند بار دیگر تأکید می‌کنم که مقاله سرکار هرگز به دست من نرسیده بود، و اگر رسیده بود چه احمقانه می‌بود که بعد از آن نیز آنهمه اصرار و التماس کنم که مقاله را دوباره بنویسید و بفرستید.
اما این‌بار که مقاله رسید دیگر اختیار عمل و تصمیم در دست من نبود چون آن مقاله، نقد و بررسی کتاب نبود… بلکه اهمیت و کلیتی به‌مراتب بیشتر داشت… آقای دکتر متینی انقضای سال‌ها را دلیل آن دانستند که به آن نوشته دیگر نباید نقد کتاب گفت.
اما نظر شخصی بنده این بود و هست که مقاله حضرتعالی صرف‌نظر از پاسخی که به نوشته آقای هیلمن می‌داد در را به روی مقالات دیگری درباره شعر و نویسندگی می‌گشود و بسیار مطالب ناگفته را، نه از قماش سخن‌چینی‌ها و شایعات بی‌ارزش، بلکه از آنچه باید در تاریخ اجتماع و ادبیات و شاید سیاست آن سال‌ها در کتاب‌ها بماند، بیان می‌کرد…. اما هیأت مشاوران مجله بهمان دلیلی که عرض کردم و شاید نیز بدین سبب که بعضی‌ها با رأی سرکار در خصوص شاعری یا شاعرانی موافق نبودند انتشار آن مقاله را متناسب…. ندیدند….»
نامه خود حمید دباشی صریح‌تر بود و دور حرف اصلی نمی‌چرخید. روشن نوشته بود آقای یارشاطر مخالفت کرده‌ست. آقای یارشاطر کیست؟ اما آقای یارشاطر، و اینکه چرا اصلاً این مقاله را الان به اختیار شما می‌گذارم، بماند برای شماره‌های بعدی‌تان، که این مقدمه و آن مقاله خودش بسیار جا در مجله‌تان این‌بار می‌گیرد.

وایکهورست، فروردین ۱۳۷۵

و این مقاله‌ی مورد نظر:
                                         مورژ، ژوئیه ۱۹۸۶

آقای مؤید گرامی من
از من خواسته‌اید که سنجش و برداشتم از کتاب تازه مایکل هیلمن را که درباره نادرپور درآورده است برایتان بنویسم؛ و نسخه‌ای از آن را هم برای آشنا شدن با آن برایم فرستاده‌اید، همچنان که خود آقای هیلمن هم فرستاده‌ست. اما چرا من، و چرا نوشتن درباره آن، و چرا اصلاً آن؟
چندسالی می‌شود که آقای هیلمن با من مکاتبه دارد، و از جمله پیش‌نویس پراکنده کتاب دیگری را که گرد می‌آورده است با انتخاب خودش به قصد نظرخواهی از من برایم می‌فرستاده‌ست، و همچنین پس از اصلاح و بازنویسی برپایه جواب‌ها و نظرهایم دوباره می‌فرستاده‌ست. من هم به پاسخ این اعتماد و حاجت او می‌کوشیده‌ام کمک‌کننده جدی برای کار او باشم.
اما در نزد من گره از کار او گشوده نمی‌شد، نشد، زیرا که کوشائیش در سطح دیگر بود؛ زیرا نگاه من به معنی و موضوع کارش بود، و قصد او به مقدارش، به هرگونه، و از آن جمله با گنجاندن بدون بررسی هرچه از هر کجا بدست می‌آورد. این بوده است حد رابطه‌ام با مؤلف این جزوه در کار دیگری که می‌کرده‌ست. من آن کار را رها کردم او این روال فرونگذاشت. این جزوه نیز، که از نظم‌های نادرپور گرد آورده است، از همان قسم است.
از من نمی‌آید، به من نمی‌آید، که در صناعت و کسب کمینه‌ای که در این چندساله در به اصطلاح پخش‌های فارسی در دانشگاه‌های آمریکایی و حول‌وحوش‌شان به راه افتاده‌ست- چیزی که در زبان مردم شهر شما cottage industry ش می‌گویند- و دور محور ایران و حادثات پس و پیش از انقلاب می‌چرخد، شرکت کنم. این جزوه، همچنین، هرچند تاریخ انتشار تازه‌ای دارد اما درآن فضای فکری افلیج در سال‌های بلافصل پیش از این انقلاب مهیا شده‌ست، چیزی که در حدود بیست سال از این پیش من آن را فرهنگ فرعی فلاکت نام می‌دادم. در آن صناعت و این فرهنگ یک رشته حرفهای قالبی و مهر لاستیکی در رسم رایج و ناپای روز را هرکس از دیگری به عاریه می‌گیرد بی‌دیدی به ریشه موجه موضوع، بی‌غربال کردن قاذوره از مصالح متقن، و بعد می‌دهد به خورد هر آن‌کس که حوصله فکر و فرصت دقت برایش میسر نیست. و چرخ رسم و شهرت حرف بدون اندیشه، در شیب، باشتاب فزاینده، بی‌برخوردن به اعتنای عقل و در غیبت جواب نجیبانه دور می‌گیرد. این را دیده‌ایم، و بسیار دیده‌ایم. و باز می‌بینیم. این جزوه یک نمونه تأثیر از، یا اسیر شدن در چنان وضع است؛ بحثی نیست درباره کسی که با کلمه وررفته- وررفتن با کلمه است که، شاید به حکم قاعده ظرف‌های مرتبط، ازموضوع نشت کرده است به گفتار.
چون درباره کتاب هیلمن است که پرسیده‌اید، و چون کتاب پر است از روایت و اظهارهای نامربوط، تا من به بعض از آن‌ها اشاره‌ای نکنم جنس این جزوه را نشان نمی‌توانم داد. وقتی هم اشاره کنم ناچار این نامه و نوشته کمابیش منعکس‌کننده آن هایهوی سطحی بیهوده کتاب خواهد شد. همچنین ناچار با نمودن پوکی‌شان یک‌جور جنس و هوا و حال مقوایی برای قهرمان قصه ممکن است از این نوشته درآید. این تقصیر آن کسی‌ست که بی‌پروا، بی‌مدرک، بی‌سنجش این چیزها را در آن جزوه گنجانده‌ست. هرجور اشاره به نادرپور در نوشته حاضر، بنابراین، تنها به آن کسی‌ست که در قصه آقای هیلمن آمده‌ست و نه آن کس که خارج از این قصه‌ها برای خودش زندگی دارد. هرجور هم شباهتی که بین این دو تا باشد، شاید باید برحسب آن کلیشه معروف تنها تصادفی بدانیمش. 
شاید به قصد کلان جلوه دادن موضوع گردآورنده این جزوه گفته است که شاعر فرزند خانواده‌ایست که اشرافی است و هنرمند و روشنفکر چون از پشت نادر افشار می‌آید، و نام او گواه بر این اصل تاریخی‌ست. این جنبه هنروری و فکر هم، برحسب گفته گردآورنده، در این خانواده استثنایی‌ست. تاریخ گفته است که نادر، البته نادر اول، اول که گردنه می‌بست، بعد وقتی که شاه شد به غارت دهلی رفت، بعد هم که نوردیده خود را از هر دو دیده کور کرد، که این‌ها تمام، البته، استثنایی‌ست اما گویا چندان روشنفکرانه‌اش نمی‌شود نامید. هنرمندانه هم ایضا. اشرافیت؟ تا معناش را شما چگونه بدانید. درهرحال یک معنی‌اش همان تداوم و تراکم ظلم و جنایت و تاراج است که امروزه نیز در مفهوم و شکل نوینش هنوز همان‌جور است. اما آیا نادرپور با هیچ‌یک از این مشخصات می‌خواند؟ ظلم و جنایت و تاراج نادری (یا فرض هم بفرمائید فتح و دلاوری و فخر حماسی، برای زمین‌داری، که در واقع هردو هم یکی هستند) با نادر تمام شد، گویا؛ چیزی از آن دوام نیاورد تا نوعی زمینه مشکوک انگ اشرافی برای نسل‌های بعد او باشد. اشرافیت، هرچند قلابی، حاجت به ماندگاری کمی دارد. آیا یک دوره تسلط و تاراج ده دوازده ساله، این مدت بخیلِ شرورِ سترونِ کوتاه که هیچ‌چیز به فرهنگ و خیر مردم ایران نداد، و هیچ خیر از فرهنگ و مردم ایران به هرکجا که می‌رسید نبخشید، بس باید باشد برای اینکه کسی، در دو قرن بعد، از آن نجیب‌زاده بماند، یا بخوانیدش، حتی اگر که چنان کارها نجابت بود یا از راه ارث منتقل می‌شد، یا ادعای وارث خون بودن بدون خدشه بود و قابل باور بود؟
یا اینکه گفته است نادرپور، وقتی که کودک بود، این بیست و چند حرف الفبا را از پدر آموخت از خطی که مشترک میان زبان‌های انگلوساکسون، لاتین، ژرمانیک، مجار، لهستانی، ویتنامی، و همچنین ترکی‌ست، و بچه‌های مردم این اقوام در سراسر دنیا، تمام، آن را در سال‌های کودکی می‌آموزند بی‌آنکه، برخلاف طعم گفته گردآورنده این جزوه، کارشان چیزی در حد خرق عادت و اعجاز یا حتی توجهی باشد، یا موضوع و مایه و توجیه ادعای سطح بلند تفکر استثنایی خرد و کلان خانواده‌ای باشد- اگر که خانواده‌ای باشد، یا خانواده در تمدن امروز چیزی باشد در حد ارزش و عنایت و حرمت.
بر این روند ادعای بی‌مهار می‌راند تا قهرمان قصه با تمام وزنه عمر دوازده ساله پا در پهنه سیاست و پیکار روز در ایران آن زمانه بگذارد تا وقتی که پانزده ساله‌ست در «رهبر» ارگان حزب توده ایران مقاله‌های سیاسی به چاپ رساند.
زودرس بودن گناه نیست، ممکن هست. همچنان که فراموشی. من از قضا دبیر همین روزنامه بوده‌ام اما چنین نوشته‌هایی را به یاد ندارم. شاید تقصیر از من است که نسیان مرا گرفته است یا ساده بودن انشاءهای مدرسه‌ای در چنین نوشته‌ها که ممکن است از سر تشویق چاپ می‌شده‌ست آن‌ها را در ذهن من نگاه نداشته‌ست اما به یادم است که بار نخست که این نام را در پائیز سال۲۵ شنیدم، یک‌سال بعد از تاریخ قصه بالا، وقتی که قطعه منظومی را برای چاپ در “ماهنامه مردم” به من دادند تا عقیده خود را به حکم آنکه عضو هیأت تحریریه‌ام برای چاپ آن به سردبیر بگویم. این نظم تقلیدی بود از شعرهای منوچهر شیبانی اما بی‌خیز و دقت این شاعری که قدرش را بعدها ندانستند، و قدرت و گویائیش میان کوره‌راه‌ها رفت تا وارفت و از یادها رفت، و گل نکرده از زبان دیگران افتاد چون، شاید، برای پرت‌گوئی و خود را به زور پشت جعبه آینه جا دادن میل و مهارت کافی نداشت. من آن قطعه نظم را در حد اینکه در مجله ارگان فکری یک نهضت پرجوش جدی جاروکننده منتشر شود نمی‌دیدم، همچنان که شبه‌شعرهای خود سردبیر، که بدجور می‌لنگید. (سردبیر نه، شبه‌شعرهایش، البته) اما مسئول کارهای چاپخانه‌ای ماهنامه سخت اصرار داشت- الحال، در واقع- که آن به چاپ درآید. این مسئول کارهای چاپخانه‌ای جوانی بود دانشجو که برحسب اقتضای سن و طبع از خانه پدری قهر کرده بود و با یک هم‌درس در خانه‌ا‌‌ی متعلق به خانواده نادرپور در ابتدای یک کوچه پائین لاله‌زار اتاقی اجاره کرده بود و در آن زندگی می‌کرد. در این خانه خانواده مالک، و همچنین اجاره‌نشین‌های دیگری بودند. در خانه با اجاره‌نشین‌ها نشستن و اتاق به آن‌ها کرایه دادن و همسایه غریبه‌ها بودن شاید در آن زمانه در تهران کمی دور از تعیّن بود، اما گذشت روزگار باید این مفهوم‌های کهنه بی‌پا را شکسته باشد دیگر. حداقل برای یک استاد، اهل آمریکا، در سال‌های آخر این قرن، در تگزاس. چرا این واقعیت اجاره‌نشینی را پوشیده می‌دارد؟ در هر حال، وقتی که روزگار سخت بگیرد، به هرعلت، البته از منابع موجود بهره باید برد. این خانواده هم از خانه‌ای که داشتند بهره می‌بردند، در آن اتاق اجاره می‌دادند. اتاق اجاره دادن کاری نبود که آن را درست ندانیم. اما درست نیست چنین بهره بردن از اموال را، اتاق اجاره دادن را، به صورت یک جور دستگیری از آواره‌ها نشان دادن. این جور گفتن‌ها نقصان ارزش و نجابت خیرات است- اگر که خیراتی از اصل در کار بوده باشد هم. درهرحال این جلوه دادن و این ادعاها هم چیزی به اعتبار کار و عمر هیچ‌کس نمی‌بخشد حتی اگر که کار کاری بود و اعتباری داشت، و واقعیتی در این ادعاها بود. این مستأجر برای آن اتاق به مالک کرایه می‌پرداخت. او در پناه مالی موجر یا بچه‌های تازه بالغ موجر نبود. او دانشجوی ساده فکر بی‌تحمل پرجوش پاک‌دستی بود، و نابسامان بود. و همچنین هم ماند تا سال‌ها بعد. او خود را از محبت پدری دور دیده بود و می‌کوشید، تا آخر هم همیشه می‌کوشید هرجا که بتواند خود را برای دیگران پدر بخواند و جای پدر برای دیگران باشد حتی پیشتر از آنکه مطمئن شود که خود پدر نمی‌توان شد. این جبران روحی محروم از پدر ماندن، و زیر وزنه سنگین یاد او بودن کم‌کم شدیدتر شد تا آخر «پدر» تکیه کلام عادی او شد، و بچه‌های دیگران را «کره خر» می‌خواند. من از حد آشنایی او با بچه‌های اطرافش درست اطلاع ندارم؛ تضمین صحت برداشتش از هوش و از هویت آنها را هم به عهده نمی‌گیرم؛ درهرحال، حتی اگر برای خوشایند موجرش هم بود، آن روز او مایل، مصّر، به چاپ نظم تازه‌کاری بود. توجیهی هم که می‌آورد «تشویق تازه‌کارها» بود. آن نظم در “ماهنامه مردم” به این جهت به چاپ آمد. و هیچ‌جور چاپ در هیچ‌جا و هیچ نشریه تعیین‌کننده قدرِ نهائی اثر و ارز هیچ کاری نیست، در هر حال. آیا این را آقای هیلمن نمی‌داند، و همچنین نمی‌داند که نادرپور، یا هر جوان خردسال بذّالی، یا پیر سالخورده هم حتی، بر فرض اگر جایی یا یاری و پناه و سقف و سنگری به آل‌احمد بخشیده باشد، یا به هر کس دیگر، از این عنایت و این نوع پروری هرگز در کار نظم و کلمه هیچ نتیجه برای خود نمی‌توانم برد؟ آیا گمان دارد که هرچه قهرمان قصه او کرده است- در حد نظم و همین کلمه پشت کلمه آوردن- از برکت چنین سخاوت‌هاست؟ آیا با ذکر این چنین حکایت‌ها، گیرم هم که جعل نباشد، ارجی به نظم یا به ناظم آن می‌شود بخشید؟
یا اینکه می‌گوید به وقت مرگ هدایت آقای نادرپور در پاریس بوده است و بعد هم سر قبر او رفته‌ست. در پاریس بودن به وقت مرگ هدایت اگر که امتیازی هست پنج شش میلیون نفوس دیگر پاریس هم از آن بی‌نصیب نبودند. سر قبر او رفته؟ رفته که رفته، به ما چه؟ اجرش در آن دنیا. اما زیارت اهل قبور اگر ثواب آخرت دارد ربطی به هیچ‌چیز ندارد، هیچ، از شعر و نظم بگیرید تا ارزش و اهمیت تاریخی، یا حتی مبادی ادب بودن.
یا اینکه می‌گوید نادرپور سهم اساسی داشت در تصمیم شرکت نشر کتاب «نیل» به چاپ «هوای تازه» آقای شاملو. چه جور؟ هم نیل را کسان کما بیش فهمیده‌ای اداره می‌کردند هم آقای شاعر از صاحبان و مدیران و مشورت‌دهندگان و دبیران «نیل» نبوده‌ست، و از همه اساسی‌تر، آقای شاملو را از سال‌های پیش هرکس که آشنایی داشت با فرهنگ زنده آن روز می‌شناخت. چاپ کتاب او حاجت نداشت به هل دادن. آن روز خط  جداکننده نظم از شعر دیگر کشیده بود و مشخص بود. در کار این کشیدن خط جداکننده هم کسی که سهم جدی داشت شاملو بود. 
شاملو در سال آن «هوای تازه» بود که در ذروۀ صفا و قدرت شعرش بود. شاملو هم شاعر بود و هم مبارز شعری. مقصود من مبارزات سیاسی نیست. او هرچند بستگی به حرکت چپ داشت اما نیروی شعر بود که تضمین ارج و شهرت او بود نه وابستگی به چپ‌گرایی‌ها. شاملو در راه شعر مبارز بود. شاملو، نیما را به صورت عمومی‌ش معرفی می‌کرد. شاملو، حمیدی را از سکه می‌انداخت. شاملو اگر هر عیبی داشت حاجت نداشت به یاری گرفتن از هرکسی که زیر خط و حدّ حمیدی به کلمه ور می‌رفت. در نزد شاملو شعر بخشاینده تمام خطاهای احتمالی او در حیطه‌های دیگر رفتار و کارهایش هست، هرچند هستند دیگران فراوان که شعر شاید برجسته تمام خطاهایشان باشد.
یا اینکه ادعا دارد نادرپور شعری از احمدرضا احمدی به خواهش خود احمدرضا– و نه از ابتکار خود- به «کیهان» برد و به اینگونه شاعر، و نه احمدرضا، موج نو در شعر را به راه انداخت. این، درواقع، یعنی اگر که احمدی آن روز بر روی نامه تمبر می‌چسباند امروز استاد در تگزاس مسئول نشر شعر موج نو در ایران را فراش پست می‌دانست. حالا حساب کن که چه اندازه اختراع و کشف در هر زمینه اندیشه و تجسس انسانی مرهون هیچ‌چیز و هیچ‌کس نیست جز پیک و پست و، در قدیم، چپرخانه. 
یا اینکه می‌گوید که شاعر بر یک کتاب شعر دیباچه‌ای نوشت که هرگز در آن کتاب به چاپ نیامد، و هرگز در هیچ‌جا به چاپ نیامد و هیچ‌کس هم هرگز آن را ندیده است.
یا اینکه شاعر قرار بوده است کتابی را به فارسی بگرداند اما نشد، که آن کتاب چاپ هم نشد، آخر.
این‌ها نمونه‌های «رویداد»ها و نکته‌های عینی و ابژکتیو در گزارش آقای هیلمن بود. این «معلومات» فردی و خصوصی و پنهان و اتفاق نیفتاده از کار و زندگانی موضوع جزوه را آقای هیلمن از کجا گرفته است یا چه کس به او گفته‌ست ناگفته می‌ماند. گیرم هم که مأخذی می‌داد یا در قصه‌هاش خدشه‌ای نمی‌دیدی، تازه کجا به‌درد ارزیابی از چه کار می‌خورند جز کار گردآورنده این جزوه؟
او همچنین اعتقادهایی به قهرمان قصه می‌چسباند که بی‌تردید، نادرپور که اصلاً هیچ، هرکس که خواندن و نوشتن در این زبان فارسی را بلد باشد چنین حرف‌های بی‌پایه را نمی‌گوید. آقای هیلمن، به هر قصدی، ذهنیات خاصه خود را به قهرمان خویش می‌بندد. از جمله می‌گوید که نادرپور دستاورد عمده جنبش برای مشروطه، و قانون اساسی را در دو چیز می‌بیند که یکی از آن دو «نامذهبی» است. یا در زبان او که میل مکرر به لاس‌زدن با دو یا سه کلمه فرانسوی دارد «لائیسیته». قانون اساسی و «نامذهبی؟» آقا گویا نمی‌داند که در همین قانون، و برای اولین دفعه با قانون و با همین قانون، تنها نه مذهب به طور کلی، و اسلام هم نه در صورت عمومی خود بلکه به نوع خاص جعفری و دوازده امامی‌اش اساس اعتقاد رسمی و اداری ایران شد، که تا پیش‌تر از آن در این زمینه چنین چیزی به صورت قانون نداشتیم. وقتی که از وقایع زمانه خود بی‌خبر باشند دیگر بی‌لطفی است که با حدس قاطع از چهارده قرن پیش بگویند که در روزهای آخر ساسانیان مردم اسلام را درست نفهمیدند، و به این جهت «فریب‌خورده» آن را پذیرفتند. «فریب‌خورده» را عیناً از او نقل می‌کنم اینجا. این یعنی تاریخ را هم نخوانده است آقا. حالا کدام آقا، من نمی‌دانم. این یعنی نه اطلاع از تاریخ، نه از درازی وقتی که برد تا اسلام را پذیرفتند، نه از تفاوت بین چنین پذیرفتن با رویدادهای نظامی در قادسیه و زهاب و نهاوند، نه از چگونگی راه و ممکنات ارتباطی آن دوره. حالا بگو تو خصوصی خبرداری آن‌ها فریب‌خورده بوده‌اند، یکباره. اما آیا در این چهارده قرن فرصت برای رفع فریبی چنین کهن نبود و نمی‌شد به پیش بیاید؟ بیش از هزار سال فرهنگ و علم و شعر و فلسفه و عرفان، و هرچه مایه فخر تمدن ایران است یا اصلاً هرچه که خود تمدن ایران است بر شالوده چنین «فریب» اتفاق افتاد، و دوام هم آورد؟ ایران را فقط بگیر و فراموش کن آن حیطه فراخ از اندلس تا هندوچین با آن اندیشه‌های گونه‌گون که اگر بعضی‌هاشان را هم قبول نداشته باشی شکی در سترگی و ظرافت آن استخوان‌بندی‌شان نمی‌شود آورد- این‌ها تمام برپایه «فریب» بود و پرورش‌دهندگانش از درک و دفع این چنین «فریب» اصلی ناتوان بودند؟
در جستجوی علت این عادت اگر باشند از کارل گوستاو یونگ بهتر جواب می‌گیرند تا از ناسزاگویی از روی نادانی. درهرحال این «فریب» اصلی که ادعا دارد، در چهارده قرن پیش اتفاق افتاد، وقتی که حتی امام حسین، بر او سلام، سی سال مانده بود تا برسد به عاشورا. آیا اول زنجیرزنی در عزای حسینی به راه افتاد و بعد، سی سال بعد، واقعه کربلا اتفاق افتاد؟ این شاخه از اسلام هم، تاریخ می‌گوید، بیشتر ایرانی است، و شیوع اصلی آن هم در یک هزار سال بعد از سقوط مدائن مسجل شد. بد است هیچ ندانستن. بد است این بی‌سوادیها را از زبان قهرمان قصه آوردن.
در هرحال هیچ یک از این نکات ربطی به نظم‌های مورد بحث کتاب ندارد.  بدتر، هر یک از این نکات بی‌پایه است و آشکارا لق. این ظلم زیادی است در حق شاعر هر چند در ظاهر ستایش او باشد، هر چند در باطن به دستیاری او باشد. وقتی که نقل یا جعل عینیات، این جور با بی‌حرمتی به هوش خواننده، تحویل داده می‌شود طبیعی است که در ذکر ذهنیات، در تفسیر و نقد و قضاوت دست‌ها بازتر، آزادی زیادتر تواند بود. آن‌وقت می‌بینی که براساس چنین نکته‌ها و قصد قاصر خودِ قهرمان قصه را کرده است “سیمای مرکزی شعر در ایران” از سال‌های پنجاه تا نیمه ۱۹۶۳، وقتی که قهرمان قصه می‌رود به اروپا، و نمی‌گوید وقتی که او به اروپا رفت تکلیف مرکزیت شعری چه شد، چه بر سر آن آمد. آیا دیگر مرکزی نماند و مثل یک بلیت باطل شد؟ نمی‌گوید. نمی‌دانم.
اما می‌دانم که شعر مرکز نمی‌خواهد، که شعر مرکز نمی‌گیرد. شعر را در جغرافیا نمی‌شود جا داد. شعر وقت گذاشتن از مرز از اعتبار نمی‌افتد. مرکز که بود پیش از این دوره؟ آیا چه اتفاقی افتاد تا میراث مرکزیت شعری- اگر چنین چیزی در اساس باشد، هم- به قهرمان قصه آقای هیلمن منتقل گردید؟ این چه جور مرکزیتی‌ست که آغاز یک سفر به اروپا آن را به سر رسانیده‌ست اما با بازگشت از سفر دوباره سرنگرفته‌ست؟ این شعر کفش بود که در پای قهرمان قصه به پاریس رفت، بعد آنجا تصادفاً جا ماند یا کوک‌های درز آن دررفت تا حدی که پینه‌دوز هم دیگر برای وصله قبولش نکرد. تکلیف مرکزیت در طی این غیاب موقت چه بود؟ بعد از چنین سفر سرنوشتی این قهرمان قصه آیا کدام کس بر تخت مرکزیت شعری نشست؟ سعدی اگر که مرکزیت شعری داشت وقتی که در تمام عمر در سفر می‌رفت این مرکزیت را چگونه نگه می‌داشت،یا در خورجین خود می‌برد؟ حافظ اگر که مرکزیت شعری داشت وقتی که در تمام عمر از شیراز خود تکان نخورد و حتی وقتی که همزمان با او ابن‌بطوطه دنیا گرد رفت به شیراز و از حافظ حتی نام هم نشنید با این مرکزیت چه می‌کرده‌ست؟ گیرم مقام مرکزیتی در شعر، در آن هفت هشت سالی که آقای هیلمن ادعا دارد، وجود هم می‌داشت، آیا درست در این مدت یا دست‌کم قسمت بزرگتری از این مدت مردی بنام نیما حتی به تن حضور نمی‌داشت؟ آیا در این مدت شاملو با آن «هوای تازه» نمی‌تازاند؟ آیا مجموعه‌های «زمستان» و «آخر شاهنامه» با آن وفور نعمت شعری، با آن نظام محکم و حس و بیان بُرنده، با دیدی که زندگانی روانی آن روزگار را شفاف و پاک و غم‌آگین و خشمناک و عاشق در هر چیز می‌بیند، و هنوز امروز با گذشتن سی سال یک خراش نگرفته‌ست و منعکس‌کننده حس زمان خود مانده‌ست در عین آنکه هم هویت است با ارج‌های دیرپای برون از حدود روزانه، آیا این مجموعه‌ها درنمی‌آمد در آن مدت؟ ابداع و اوج‌گیری در م.امید در کلام و در حس را در «سومین غزل» به یاد بیاوریم و هیچ نگوئیم. تنها از راه دور درودم به مهدی اخوان و نجابت ساکت.
از فروغ نمی‌گویم. سکوت گویاتر.
اما گذشته از اینان، تازه، شاهرودی بود، رحمانی، هوشنگ ابتهاج، سپهریو رویایی.
حتی برای ساده‌فهم‌های صاحب ذوق و توقعات سست سیاسی، آقای کسرائی پذیرفته‌تر از قهرمان قصه آقای هیلمن بود. هوشنگ ایرانی یا تندرکیا را با قدرت‌های استثنائی‌شان، نمی‌گویم زیرا که روی راه خاص خود بودند و حرفشان و نحوه گفتارشان برای دست در کاران غریبه مانده بود هرچند آخر، در حد یک مطالعه با پرسپکتیو تاریخی، می‌بینی دنبال کارشان در کار دیگران تجلی کرد اما چنین تجلی از جبر زمانی شعری بود، از اصرار کار این دو نمی‌آمد.
از این گذشته، مگر شعر تنها در قالب به اصطلاح نو است که باید بهش توجه کرد؟ آیا از قالب است که شعر شهر می‌شود، اصلاً؟ آیا نظام محکم پیش از تحول نیمایی یکباره از میانه گم شد رفت؟ وقتی که قهرمان قصه هیلمن از اینکه در صف مقدم سبک نوین شعر گام بردارد خودش ابا دارد، جائی در آن برای خود نمی‌بیند، یا جایی برای او نمی‌بینند، آیا به جای آن باید او را فراتر از صف دراز سرایندگان سبک سنتی دانست؟ حبیب یغمایی، حمیدی، معیری، رعدی، فیروزکوهی، و هی بگیر و برو اسم پشت اسم بیاور- این‌ها همه بخار و دود شدند و هوا رفتند؟ از این‌ها گذشته، سرایندگان آنچه به «تصنیف» معروف است، این انضباط سخت ولی نرم و جاری همپا و دست‌دردست موسیقی، شعری که سیال است و در حساب سنتی نمی‌آید اما به لطف موسیقی هویت خود را به رسته سنت‌گرا هم می‌قبولاند، شعری که، روی کاغذ، شکل قدیم شعر ندارد ولی وقتی که شعر باشد به گوش شعر می‌آید- آیا گویندگان چنین شعرها را حساب نباید کرد؟ نواب صفا، معینی، رهی، بیژن ترقی، بهادر یگانه که هر کدام نه تنها در شعر سنتی گفتن، در حد این ترانه‌سرائی هم نمونه‌های درخشان به‌بار آوردند، بی‌ادعای سوربن و بی‌الگو گرفتن مشکوک از رمبو، بی‌تشبیه‌سازی ولی شبیه خط پاک طرح‌های شاعرانه بهزاد، یا رضای عباسی. (این را هم، به‌طور حاشیه، در یاد داشته باشید که هر وقت اسم شعر معاصر بیاورند بی‌همتی و ناسپاسی و نادانی است اگر که نام عارف و امیرجاهد و گل گلاب و بعد همایون و نیرسینا را برای آن ترانه‌های نو نازنین‌شان به‌یاد نیارند.) درهرحال، آیا مرکز برای این همه آن قهرمان قصه آقای هیلمن بود؟
چون یک جنبه از نو بودن پهلو می‌زده‌ست به رنگ سیاسیِ هرچند ابتدائی و هرچند ناپایدار گوینده، شاید آقای هیلمن از این رنگ در قهرمان قصه خود دیده است که اینجور می‌گوید. اما آیا تعیین قدر شعر تنها ربط با تمایل سیاسی گوینده‌اش دارد؟ اگر چپی هستی هر کس که شاعر در دست راست بوده است شاعر نیست یا شاعر بدی است؟ کلودل در زبان فرانسه بد می‌شود، و شعرهای الیوت در زبان انگلیسی بدتر؟ دست راست در کدام دوره تاریخ؟ منوچهری بد است اگر که طرفدار ناصر خسروی؟ این مهملات چیست که می‌گویند؟ شعر یا هنر را که می‌ماند، اگر که می‌ماند، آیا فقط باید در حد دست درکار بودن سازنده در زمینه‌های اجتماعی یا سیاسی یا وقتی که زنده بود ارزیابی کرد؟ آیا این دست درکار بودن باید در کار سازنده‌اش منعکس باشد یا کافی است که سازنده کارت عضویت در یک جنبش سیاسی در جیب داشته باشد، یا تماشاگر تئاترشان باشد، یا رفته باشد برای «گردهمائی»شان؟ آیا دست داشتن یا مداخله باید در کدام جهت باشد، هر جور حزب؟ هر جور جنبش و هرجور فکر و انضباط سیاسی یا فقط یک جور؟ کدام جور؟ اگر از نوع چپ کمونیستی، کمونیست دوره لنین؟ دوره استالین؟ دوره مالنکوف یا بولگائین یا خروشچف یا برژنف یا گورباچف که هر کدام نه تنها جدا از هم بلکه به ضد هم بودند؟ کدام جور؟ معیار این مداخله یا نحوه مداخله یا قصد یا هویت آن چیست؟ معیار ما برای چنین ارزیابی چیست؟ معیار این قبیل ارزیابی برای آن کسان که بعد می‌آیند، و ناچار با شرایط حیاتی دیگر، چه خواهد بود تا از کجا از آن آگاه می‌شود باشیم؟ یا آنها آگاه از مقاصد سیاسی شاعر که دیگر نیست؟ ما چه آگهی داریم از اینکه فردوسی هزار سال پیش چه می‌کرده‌است تا او را از این دیدگاه و در این زمینه، تکرار می‌کنم از این دیدگاه و در این زمینه، قضاوت کنیم؟ آیا بیرون از اینکه او چه می‌کرده است ما به شاهنامه اعتنا داریم در حد دید و ترازوی سنجش شعری که از انصاف و فهم خود داریم، در این زمان داریم. فردوسی را نه در زمان حیاتش و نه تا سال‌های سال پس از مرگش به‌جا نیاوردند، تنها نه قدرش را ندانستند اصلاً او را نمی‌شناختند، نامی از او نمی‌بردند، بعد، از یک دو قرن پس از مرگش تا شصت هفتاد سال پیش او را به‌خاطر «تاریخ» و قصه‌هاش، بعد در چهره محافظ ملیّت– چیزی که پیش از آن کسی به آن اشاره نمی‌کرد و کمابیش هم نبود– گاهی به‌صورت یک پاکزاد که رحمت به تربت پاکش باد، گاهی به هیأت احیاکننده زبان شناختندش هرچند پیش از او کسان زبان‌ساز شاعر خالص، با حس و قدرت خلاقه سترگ، هم بودند. او خارج از شعرش کدام یک از این‌ها بود. بعد هم که تیمسار بهارمست ادعا فرمود او «سپهبد» بود. یا مولوی روم که با روح کوهوار دریاوش در خانقاه قونیه گوشش به قصه نی بود و می‌جوشید وقتی که جنگ‌های صلیبی در جنوب غربی همسایگی‌ش غوغا داشت، وقتی که در غربتش قسطنطنیه را دوباره روم شرقی به‌چنگ می‌آورد و امپراتوری بیزانس باز مستقر مستقر می‌شد، وقتی که در جنوب شرقی همسایگیش، در سالی که «وقت خوش» برای سعدی بود  بغداد را مغول زیر و رو می‌کرد–، که کاش باز بود و باز هم می‌کرد، آن بغدادی که این همه ویرانی به مردم من وارد آورده‌ست.
حالا گیرم که شعر را به شکل گرفتی، به کهنه و نو دسته‌بندی‌اش کردی، نو را هم چون روزی همراه حرکت سیاسی به‌راه افتاد بیشتر به ضرب رنگ اجتماعی گوینده‌اش به انحصار بهتر عنوان «آنگاژه» درآوردی، عنوانی که مثل ورد شمن یا غرائم جن‌گیر با یک کلام قدسی آن را به احترام مکرر به جان ما میاندازی، آیا این قهرمان قصه‌ات «مرکزیتی» از این قبیل‌ها داشت درحالی که می‌گوئی حتی وقتی به اروپا سفر می‌کرد و سال‌ها می‌ماند که یک‌سال و نیمی از آن مدت در ایتالیا به خرج بنگاه فرهنگی ایتالیا زندگی می‌کرد، و حتی تا آغاز انقلاب حقوق بگیر دستگاه عزت مین‌باشیان و عهده‌دار درآوردن مجله‌های «نمایش» و «هنر و موسیقی» و «نقش و نگار» آن وزارت بود– و این‌ها را تمام تو می‌گوئی، و من نمی‌دانم چنین هم هست یا نیست– آن دستگاه وزارتی که مانع و مخرب هنر مملکت در مستعدترین دوره‌هایش بود، و هنرمند را تنها در حدّ کاسه‌لیس، و نقش و نگاردهنده به هیکل مقمپز حاکم توقع داشت، و لنگان‌ترین لنگنده‌های چرخ حکومت بود چندانکه شاه و دولت هم یک خط قرمز بی‌اعتنائی و ندیده گرفتن به گرد این گودال، این حفرهِ خلاء خفّتِ خبیث، کشیده و بخشیده بودندش به خادم مخصوص یک خواهر. گاهی مشکل است درک نقش کستنی که مصدر کاری، فاعل فعلی، یا کانون اشتباه و خطا هستند. مشکل زیرا که جنبه‌های خوب و بد را دارند؛ مشکل زیرا که خوب و بد نزدشان عجین شده‌ست و توی هم رفته‌ست. اما دشوار نیست جلاد را شناختن وقتی به ضربه ساطور پیش چشم تو گردن زد، یا گردن در حلقه طناب‌دار انداخت، یا در میان جوخه اعدام ماشه می‌چکاند. 
مشکل نبود دیدن فساد در سراسر اساس و سنت اداره و منظور و نقش و حاصل کار علیل دستگاهی که طی ربع قرن، بلاانقطاع و انحصاری و خودسر، وقت و توان و فرصت و سرمایه را هدر می‌داد.

در این میان توللی هم بود. او را جدا و مؤکد می‌آورم نه فقط چون‌که گفته‌اند سرمشق قهرمان قصه هیلمن بود، و همچنین نه برای ادای حرمت و پاس رفاقت قدیم به همشهریم که مفت از کف رفت، بلکه به‌خاطر جای مقدمی که در بیان نو و همچنین نبرد اجتماعی داشت. این کوشش و بیان او، هر دو، از یک‌سو به اوج رفت و بعد فرود آمد. و هر دو ربط به معنا و متن ادعاهای هیلمنی دارند، مربوط می‌شوند به معنای حرف‌های لق و سطحی مرسوم درباره هنر و شعر تازه و این قاطیغوریاسقلابی که زیر نام نجیب «تعهد» و تعویذ «آنگاژه» پوشاک شد برای پوکی و پرتی، و با گذشتن بسیار سال‌ها و حوادث که ناقض و نافی برای این قبیل مهملات گردیدند این آقای هیلمن آن‌ها را هنوز به تکرار بی‌شمار در همان روال دنبال می‌کند بی‌آنکه معنی‌شان را بیان کند، مصداق‌شان را نشان دهد، که شاید نمی‌داند، نمی‌فهمد تا بفهماند. این را بعد می‌بینیم. اما توللی و کار و بیانش.
شعر توللی، هم در بیان و هم در حس سرمشقی استوار و والا بود. فرادستی توللی در شعر، در عمق درک و دید شعری، در اطلاع از فن و از ابزار، در سلطه بر سوابق شعری، او را سرمشق دیگران می‌کرد اما دورش نگه می‌داشت که در حدّ دسترس پیروان خود باشد. هنر چیزی مرکب و منتجه است، چیزی‌ست سنتتیک. ارزش در کار تنها منحصر به قوت سرمشق و قالب نیست. چیزی که از خودت به آن می‌افزایی مایه، و همچنین معیار اعتلای کار تو خواهد شد. ناخن زدن به گوشه سرمشق منزلت نمی‌سازد. او ناخن نزد. افزود. آن هوش و ذهن جلد و طنز و صداقت که در فریدون بود تضمین جوشش و درخشش کارش بود و برجسته‌اش می‌کرد؛ این برجستگی هم او را سرمشق دیگران می‌کرد؛ اما برای مثل او گفتن نیاز بود به هوش و و تنوع و طنز و حضور ذهن و سلطه به سنت، و همچنین صفا و صداقت در حد آنچه فریدون داشت. هیچ‌یک از این صفات چیزی نبود که تقلید بردارد- شاید الاّ صفا و صداقت، و سلطه به سنت، که با توجه و تمرین و با ایثار می‌شود، گاهی، به دستشان آورد. دنبال گیرندگان فریدون این‌ها را به‌دست نیاورند، آنها را هم نداشتند، پس کوشش برای فریدونشدن ناچار در بین راه وا می‌رفت، لنگ می‌افتاد. افتاد. در تنگنای خویش گیر افتادند. ماندند. گیرافتادن، ماندن، درماندن، نه، مرکزیت نیست.

 نوگوئی فریدون همراه با نوجویی و نبرد اجتماعی او بود. ذوق و قریحه از پیش ورزیده را آورد در صحنه نبرد اجتماعی خاصی که تازه بود و در شرایط آن روز بیشتر به کنجکاوی و پاکی مجهز بود تا با آشنایی سیاسی و فکری؛ از شوق و از امید می‌جنبید تا از دید و از حساب تجربه دیده. جنگ، از هم گسستن نظام رضاشاهی، برگشتن عناصر متروک، برخورد ناگهانی خام و جوان  به نقش یک جهان تازه‌ی جویای داد و دانش و همسانی، برجسته مشخصات محیطش بود. مایه از آن می‌برد، نام هم از آن می‌یافت. ورزیدگی که در سرودن داشت و در جوشش جریان‌های روز صیقل یافت، شد آئینه‌ای برای انعکاس آنچه روز از حسّ سخی و ذوق زنده او می‌خواست. در گیرودار روز فرصت نبود برای نشستن و تحقیق در شکل شعر، آن گیرودار خود را چنان به متن شعر تحمیل می‌نمود که در شکل هم اثر می‌کرد. این‌گونه او «نو» گفت، این‌گونه او «تعهد» داشت. می‌ساخت، می‌جنباند، می‌کوبید، می‌خنداند. هم نیشخند هم نبرد نقدینه اساسی کارش بود. قداره‌بند عشایر، مأمور دیپلمات بیگانه، گردن‌کلفت زمین‌دار، دلال بند و بست سیاسی، سالوس هوچی مردم‌فریب از «التفاصیل»اش امان نداشتند. «فردای انقلاب او سرود جنبش جنباننده در سراسر ایران شد. نوخواه در کار او نمونه اعلای کوفتن کهنه با سلاح نوع کهنه را می‌دید؛ کهنه‌گرا، مبهوت، تحسین تقدیم اطلاع و ذوق و قدرت او می‌کرد. نواز روح عصر به جسم کلام او می‌رفت، نو را قبای تازه تصویر و حس کهنه نمی‌کرد. قصد در شعر او به پیش رفتن بود نه رنگ مالیدن بر روی نظم ورشکسته موجود. وررفتن به گور مرده، مرگ می‌آورد، مانند «باستان‌شناس» او که گرچه قطعه‌ای‌ست به ظاهر جدا و دور از مصاف سیاسی اما عصاره حسّ و نمونه نگاه او در آن روز است. او همچنین، ستون و پایه پیکار سازمانی مردم در جنوب ایران بود. در حد کوشش مرکب هنری- اجتماعی دهساله‌ی پس از سقوط رضاشاه هیچ‌کس را همپای او نمی‌بینی. آن روز پیکار درباره شکستن و جاروب کردن وضع قدیم و به کرسی نشاندن حق و عدالت بود- با این امید و اعتقاد که یک واحد سترگ جهانی در آن سوی سرحد نه فقط مُقدِم و نتیجه این پیکار، بلکه نمونه و تضمین فتح در باقی نبرد و نیل به مقصود است. این بی‌آنکه از نزدیک، در عمق، وضع و هویت آن را درست بشناسد، یا با حدّ ممکنات آن آشنا باشند، یا با حساب و فکر و فلسفه و دید آن، یا حتی به حدّ و جنس سابقه ذهنی و تفاهم روحیه صغیر روستایی خود آشنا باشند. یک واحد که خود دلیل قاطع و سرشارِ بودن خود بود، تعلیلِ بودن خود بود، در پندارشان نیاز نداشت به توضیح، مستغنی بود از استدلال؛ قدوسیّت و قوا و جذبه‌اش بس بود. مانند قطب مغناطیس، مانند کعبه، آنجا بود و می‌پذیرفته‌ش. پندار اینکه با تو است حاجت نمی‌گذاشت که آن را دقیق بشناسی- اگر که می‌توانستی. یا آن را دقیق بشناسانند اگر که می‌توانستند. معصوم و خیرهِ تلألؤ آتش، در آرزوی حرارت، بی حق و رخصت و نیرو و اطلاع از شرایط مشارکت و بهره‌ای از آن جستن. بودن با آن تعهد بود. ایفای عهد، الگو و گرده رفتار یک جور اطاعت و تسلیم عرفانی طلب می‌کرد هرچند مجموعه تفکر و برداشت ادعای فکر و دید مادی داشت. تکلیفی که این تعهد برای هنرمند ساده‌لوح خام می‌آورد گویا فقط تأیید آن به شکل کمابیش شسته رفته مرسوم بود، نه کنجکاوی آزاده در هویت و مفهوم آن، انگار. تکرار ذکر آن برای هنر بس بود. انگار اصلاً هنر از بیان آن هنر می‌شد. هنرمند تنها مجاز بود که در حدّ جاری معتاد روز بلولد. تسلیمی عتیق و مذهبی توقع بود هرچند تأکید و ادعا به سرفرازی انسان نو می‌شد. تردید در شریعت و در اصل فکر نمی‌آمد هرچند تردید اولین گام است در راه کسب عقیده. کافی نبود عقیده. حتی انگار لازم نبود عقیده. حتی مجاز نبود عقیده اگر آن را خودت به‌دست می‌آوردی. وابستگی به آن بس بود. حد مجاز آن بود. هرکس هم اگر چنین عقیده‌هائی داشت یا در حدود همین راه گام برمی‌داشت اما تمایلی هم داشت، همچنین، به عزت پاکی نفس و سربلندی آدم، با برچسب‌های هوچی و تحریک باز و آنارشیست و چپ‌رو افراطی خرابکار از زمره «مبارز» یا «پیشتاز»- که عنوان اصطلاحی آن روز بود که بعد شد «متعهد»- به زور دک می‌شد. تنفیذ که هیچ، اصلاً، حتی سؤال بوی توطئه می‌داد. گناه بود، ذنب لایغفر. رخصت نبود به پرسش، پس رسمی هم برای پرسیدن در آن میان به رشد نمی‌آمد. این چشم داشتن به مرکز قدرت، این سرسپرده بودنِ با بیمِ و بی‌سؤال، از خصلتِ نظام کهنه می‌آمد، نظمی که هر کسی در آن صغیر و محجور است الا کسی که «نظر کرده» است یا «ممتاز»، نظمی که شاه و شیخ و خان و قطب و مرشد را افسار دار فرد عام می‌داند، اصلاً «فرد» را قبول ندارد. عام باید از اینکه روی پای خویش بایستد هراس داشته باشد، بپرهیزد. عام در ظلمت است و در خطر راه گم کردن. طی طریق بی‌رهنمائی یک خضر ممکن نیست. خضرشان خوابید، راهشان گم شد. با از میان پریدن آن مرکز عقیده و باور، سؤال‌ها و لزوم جواب پیدا شد. اما وسیله و آمادگی برای جوابی نمی‌دیدی. خروج و تفرقه راه افتاد. مغبون و دست بسته قهر می‌کردند، یا منگ و بهت‌آلود می‌ماندند. در شعر و در ادب قربانی بزرگ دسته اول فریدون بود. (از هدایت نمی‌گویم چون او به روی حاشیه می‌رفت و بعد یک‌باره بیرون رفت. خود را کشت وقتی که اندیشید با قتل رزم‌آرا، که خواهرش زن او بود، روحانی‌ها به آستان قبضه کردن قدرت، یا شرکت در آن رسیده‌اند.)
اشکال کار فریدون تحمل نکردن تأخیر در حصول آرزویش برای اجتماعش بود، هرچند حد و شکل آرزویش را هم درست نمی‌دانست. تحمل تأخیر را نکرد چون دقت نکرد که میزان وقت و سرعت رفتار جامعه یا تاریخ با میزان وقت و عمر آدمی مساوی نیست. تصویر آرزویش را به اشتباه یکی دانست با واقعیت موقتی که حاصل یک انحراف جبری بود، و بیرون کشور او پا گرفته بود، و بیگانه بودن و تسلط بختک‌وار ناچارش برآنچه در به پیش می‌آمد آن را وازننده‌تر می‌کرد هرچند، پیشتر از آن، بر حق و بی‌خدشه و پذیرفتنی جلوه‌گر می‌شد. وقتی شکست سیاسی رسید امید او افتاد. هر کاری هم کرده بود که محصول یا همپای کوشش‌اش برای ساختن آرزویش بود از چشم او افتاد. آینده ورپریده بود و حال خالی بود. برگشت سوی ماضی موجود، چیزی که، با تمامی تضاد در معنی، بود و واقعیت داشت. چیزی که مانده بود و لمس کردنی‌تر بود، مانند پیکر میرنده‌ای برابر روحی که شادی شباب او فقط یادی است. بی‌اعتماد شد به هرچه که نو بود. قدرت در حسّ و شعر، هرچند آسیب‌دیده، برجا ماند اما بیان به روزگار رفته رجعت کرد. آسان‌تر بود ابزار آشنا به کار گرفتن تا جستجو برای کارایی بهتر، برای کارایی درخور.
در فرهنگی که او درش می‌زیست چندان گذشته حیّ و حاضر بود که راحت میسر بود آینده را ندیدن و از آن به قهر چشم پوشیدن. این بود حال بسیاری، خواه استعداد و ذوق و طنز و بیان برنده داشته باشند، مثل توللی، یا کُند و خشک و سطحی و بی‌دید و جوشی و بی‌تاب و بی‌لنگر، ناچار نااستوار، ناچار بی‌توانائی، عقیم در جسم و کار و اندیشه، دزد و گدای لقمه‌های نیمه خوردهِ نیمه جویدهِ درهم چپیده که به عنوان یک خوراک تازه تعارف کنند. در حد دیدِ تنگِ خامِ فردیِ خود ماندن، حیات را بی‌روندگی دیدن، سنت را اصیل گرفتن، و وقت را به جا نیاوردن. وقت را به جا نیاوردن انگار یک صبح ابری، خواب‌آلوده دیده بگشائی ببینی هوا هنوز تاریک است سر را به انتظار باز خواب دیدن زیر پتوکنی بینگاری که شب همچنان برجاست. اما چرخیدن زمین و دور شب و روز کاری به کار ابر و ظلمت زیر لحاف ندارد.این را باید شناخت، و خود را نگاه داشت، و منکوب نکبت حاکم نشد؛ و همچنین شناخت که زیبائی نبرد حق و درستی در اجتماع و در تاریخ، لطف و لزوم آن، در نفس این نبرد و در شناختن و در قبول همین واقعیت است که یک مهلت درازتر از عمر فرد می‌خواهد. این‌ها را توللی نشناخت. توللی سرخورد، اما باناامیدی خود سربلند ماند، بی‌ادعای  مطنطن. مغبون و قهر کرده و آزرده از سالوس آزاده ماند، منت نبرد، مزیت نداد، مزیتی نگرفت، پوزه به آستان عزت مین‌باشیان نگذاشت، آن‌گاه هم که نامه‌ای به علم می‌نوشت و قطعه‌ای برایش گفت قصدش به کار بردن یک مرد بانفوذ در رفع شر و برقراری خیری به سود عام بود نه دریوزه. دریوزه‌ای نبود و به دریوزه‌ای نرفت، تنها کنار رفت، و تنها سه‌تار خود را زد. رفتار با وقار داشت که رفتار باوقار گویای گوهر والای شاعری‌ست. شاعر بود برعکس بسیاری، و همچنان هم ماند- برعکس بسیاری.
***این بود نوع و نمونه برجسته تعهد و نوگویی در ده‌سالی که با به روی کار آمدن دولت مصدق و گسترده گشتن نبود و سیاست به‌سر رسید. تنها هم توللی نبود. جواهری، پرتو، افراشته، گرکانی… که هم با شعر هم با کار روزانه خود را در اختیار جنبش نوپای تند روز گذاشتند.تاریخ شعر و تعهد بدون یاد پر از احترام از کلام صاف و صادق و گیرا و ساده و برّای افراشته کامل نمی‌تواند شد. نو بود. نو بودن را از نفس حسّ و لهجه و شکل بیان عادی معمولی‌ترین مردم به‌دست می‌آورد، به‌کار می‌آورد. اینها نیز در حدهای مختلفِ پایداری و عادت دوام آوردند یا رها کردند تا نسل بعد در گیرودار کوشش پُر هایهوی سال‌های مصدق زبان و دست درآورد. و در تمام این مدت، از سی سال پیش از این دوره، از سال «افسانه» تا ده سالی بعد از این دوره، تا سالی که دیده بست و زبان را به جا گذاشت، نور، البته، نیما بود- بیدار رؤیا بین، محکم نشسته پویا، اندیشمند استوار که نیما بود. دشوار است ذکری از نیما بدون شبهه تعظیم بت‌پرستانه، هر چند آسان است او را با طول و عرض سطرهاش سنجیدن؛ آسان و پرت، بی‌جا و بیهوده‌ست گنجاندنش فقط به قالب و ضرب عروض، یا برای او عروض جعلیدن. و آسان‌تر او را نفهمیدن. آسان‌تر است نفهمیدن.اول گاهی از نیما تقلیدکی می‌شد اما این برای تفنن بود، از روی فهم، کار او نمیامد. اما نیما فضا را فراهم کرد. و نسل بعد با آن به رشد و آشنائی شعری رسید، مانند بچه‌های شهرهای گوناگون که، بی‌کوشش، با لهجه محلی‌شان به حرف می‌آیند. نیما زبان شاعری می‌شد، شد لهجه بیان نو در شعر. این، مانند هرچه که مرسوم را بجنباند، بلرزاند، آسایش خیال دست‌درکاران مرده‌ریگ را به‌هم می‌زد. از غیظ گزلیک تیز می‌کردند. اما جوان بودن، پا در غلیظی چسبنده گذشته و عادت نداشتن، شور نبرد تازه و شوق بیان تازه دست به هم دادند تا یک جور انفجار شعری نیمائی به‌بار آوردند- محصولی که سرتاسر وابسته نبرد اجتماعی بود. ناچار و در ظاهر، نوگوئی هم هویت شد با جنبش و نبرد اجتماعی، بیشتر چپ تا مصدقی، ولی به‌هر صورت بر ضد دستگاه مسلط. و دستگاه مسلط که حسابش ورایِ دولت بر روی کار، یا رئیس دولت برروی کار بود و دوسالی مردد بود خود را به هم کشید و به آسانی صحنه را روبید، با چاقو و چماق و نیم‌ساعتی گلوله و تهدید پاگون‌دار.یک دوره دراز پنج شش ساله که از ظلم و ظلمت و گمراهی و فساد روح مانندش را کسی ندیده بود به راه افتاد. اندیشه و شرف به ضرب زور امضا می‌داد غلط کردم؛ مردانگی که خام در دام افتاده بود با چشم بسته پیش جوخه آتش، سحر، به ضرب سرب می‌ترکید. اما ضرر از این گران‌تر بود. دوران نطفه‌بندی فقدان فکر و ناپسندی پاکیزگی، دوران ریشه بستن بی‌ریشه بودن و رعونت و رجّالی، دوران کشت بذر زهر که یک بیست سال بعد به بار آمد آغاز گشته بود.اندیشه قدغن شد، و در غیاب فکر، حسّ تعبیرهای خود را داشت. در ذهن عام تصنیف ساده «مرا ببوس» تبدیل شد به این تصور و تصویر که نوعی وصیت یک افسر جوان توده‌ای‌ست در پیشِ جوخه اعدام. تصنیف دیگری که منحصراً عاشقانه و بی‌هیچ ادعا و قصد سیاسی بود در زیر بار آنچه که در زندگانی آن روز اتفاق می‌افتاد می‌گفت «به زمانی که محبت شده همچون افسانه، به دیاری که نیابی خبری ازجانانه…» یک ترانه بسیار عامیانه‌تر امید می‌بخشید «بارون بارونه، زمینا تر میشه، گل نسا جونم کارا بهتر میشه.» در بین حرف‌های آهسته، ضمن اشاره‌های پنهانی درد خود را به هر صورت نشان می‌داد. تلخی بود و ترس و حس بی‌پناهی و بی‌سروری. شلاق و غاصب و بی‌مخ مسلط بود. تیمور بختیار می‌تازاند. حتی شاه خود را بر روی پای خویش استوار نمی‌دید. بازیچه خواب بت شدن می‌دید. مردم هویت نویافته دسته‌جمعی خود را که گم کردند خود را دوباره در صف منکوب ساکت صبور دیده به اعجاز بسته می‌دیدند. بی‌خود نبود که «گلهای رنگارنگ» با شعرهای «عرفانی» به راه می‌افتاد، یا عامیان بی‌سواد به ناگاه داروی چاره سرطان کشف می‌کردند و خلق با شور و باور و شوق و امید رو به سوی امید قرع و لوله و انبیق کاشف مفلوک می‌بردند. افیون آشنای بومی کفاف کیف نمی‌داد، هروئین خانگی می‌شد. و در چنین زمانه سرد سیاه، زبان ادعای «نو» بودن در کار فکر و شعر و هنر شد- «سخن» نشریه‌ای برای کسانی که — به دست کسانی که– وانمود به دلبستگی به شعر می‌کردند اما در حد این کتاب‌های عکس‌دار روی کاغذ برقی که به اسم «کتاب میز قهوه‌خوری» اسم در کردند، بیشتر به درد زینت اتاق پذیرائی آنها که بر رفاهِ تازه گیر آمدهِ زندگانی خود رنگ «روشنفکر» می‌مشتند، تنها برای جلوه فروشی به اهل فضل و ادب بودن و، تا جائی که ربط داشت به میل و به قصد صاحبش که در حرص نفی نیما بود، برای ادعای پیشوائی و خود را به کرسی زعامت شعر نوین نشاندن، و پابه‌پای ادعای تازه‌جوئی و نشر تفکر و سخن و نقد نو، با ادعای راهنما بودن، با ادعای سالاری، در زیر سایه علم لکه‌دار کهنه لول می‌خوردند، و پاداش‌شان فقط «مقام» بود- مقامی که به وقت قیاس با کرسی کسی که از همه بدتر نشسته بود دیگر برایشان ارجی، حرمتی، امیدی به پایداری و اثری، هیچ، به جای نمی‌ماند. حالا رسوب آن هویت و آن روزگار شعر را، در حد همان کتاب‌های عکس‌دار برای میزهای قهوه‌خوری در اتاق پذیرائی کسانِ رفاه فراوان‌تری گرفته، می‌گویند، بگویند. این سو یا آن سوی خط جغرافیائی و سیاسی بودن فرق میانِ چرت و عالی نیست.

مجله دنیای سخن