امید معماریان: فیلم شرایط (Circumstance) ساخته مریم کشاورز پس از موفقیت در جشنواره سینمایی ساندنس و دریافت جایزه ویژه تماشاگران، اول و سوم ماه مه در جشنواره بین المللی فیلم سان فرانسیسکو نیز به نمایش در آمد تا روایتی جسورانه از زندگی به سبک ایرانی توسط کارگردانی ارائه کند که بیشتر عمر خود را خارج از ایران گذرانده است.
کارگردان جوان این فیلم همراه با فیلم خود که ماه اوت در آمریکا اکران عمومی خواهد داشت، در جشنواره های مختلف شرکت می کند و هم اکنون با فیلم خود در شهر لس آنجلس حضور دارد.
فیلم “شرایط” عمدتا داستان رابطه عاشقانه دو دختر است که در جریان رخدادهایی در یک خانواده مرفه در تهران و همزمان با تحول پسر خانواده از یک معتاد به یک بسیجی، افت وخیزها دراماتیکی پیدا می کند.
در این بین کارگردان در مسیر ترسیم رخدادهای خانوادگی، به تصویر مناسبات حاکم بر جامعه و محدودیت های مرتبط با آزادی های اجتماعی و سیاسی هم نگاهی جدی دارد.
مریم کشاورز، کارگردان فیلم که دانش آموخته دانشکده فیلم دانشگاه نیویورک است، تا کنون چندین فیلم کوتاه و بلند مستند ساخته است.
او که در خانواده ای ایرانی در نیویورک به دنیا آمده، پیش از ساختن این فیلم به تناوب به ایران سفر می کرد، اما در پایان نمایش فیلم گفت که یکی از چالش های عمده او این است که گمان می کند پس از نمایش فیلم عملا سفر به ایران برایش غیرممکن باشد.
شاید چهار محور عمده ای که جسارت کارگردان برای روایت داستان را شکل می دهند، عریانی رابطه عاشقانه دو دختر جوان، استفاده مکرر از کلمات رکیک، ارائه تصویری خشن، تجاوزگر، بی منطق از نیروهای امنیتی و در نهایت تصویر کردن فضایی سیاه از وضعیت آزادی بیان و حکومت روحانیون در ایران است.
برخلاف بسیاری از فیلم هایی که در مورد روابط اجتماعی و خانوادگی ایرانیان ساخته می شود، مریم کشاورز از به تصویر کشیدن روابط عاشقانه-جنسی در شکل هالیوودی آن هیچ تردیدی به خود راه خاطر نمی دهد.
صحنه های معاشقه دو دختر، به دریا رفتن، بوسیدن و ابراز کلامی تمایل به برقراری رابطه جنسی-عاشقانه از جمله این موارد است. تصویرهای یادشده با ظرافت تمام هیچ گاه به مرز ابتذال نمی رسد و بیننده را برای فهم عمق رابطه ای که بین دو کاراکتر اصلی فیلم – آتیه و شیرین- شکل می گیرد و پرورش می یابد با خود به جلو می برد.
رضا، برادری که پس از ترک اعتیاد برای قدرت یابی و بازگشت به جامعه راه مذهب را در پیش گرفته و به بسیج پیوسته است نیز راهی باز می کند که بیننده وارد دنیای بسیجی ها و کسانی شود که در محدود کردن آزادی های شخصی مردم –و به خصوص جوانان- نقش اساسی دارند.
فیلم “شرایط” به دلیل موضوعی جسورانه ای که دارد در لبنان فیلم برداری شده است. بنابراین می توان انتظار داشت که کارگردان برای انتخاب نماها از محدودیت های زیادی برخوردار بوده است. به خصوص برای کارگردان مستقلی که با محدودیت های مالی زیادی هم در جریان ساخت فیلم روبرو بوده است.
شاید به همین جهت است که باور پذیر نبودن نماها در جای جای فیلم خود را نمایش می دهد. حتی برای کسانی که چندباری به تهران سفر کرده اند، فیلم “شرایط” عملا یک فیلم بدون جغرافیاست.
درصحنه ای که آتیه در خیابانی راه می رود و در دو سوی او اتومبیل های آخرین مدل غربی حرکت می کنند، نماهای از دور شهر، نماهای نزدیک داخل شهر، صحنه های مربوط به پارتی های شبانه، دکوراسیون و مبلمان خانه آتیه که کاملا سبک عربی دارد تا ایرانی و حتی نحوه لباس پوشیدن افراد در میهمانی آخر فیلم همگی در دور کردن حس تماشاگر از اینکه ماجرا در تهران می گذرد، موثرند.
مریم کشاورز هر چقدر در بیان موضوع اصلی فیلم، یعنی رابطه “شیرین و آتیه” به ارتباط با مخاطب نزدیک می شود، هنگامی که به موضوع رابطه کاراکترهای داستان با محیط جامعه شان وارد می شود کاستی های جدی را از خود به نمایش می گذارد.
ریختن مأموران به میهمانی های شبانه در بسیاری از فیلم ها حتی در فیلم هایی که در ایران ساخته می شوند تصویر شده اند. با این وجود آنچه در “شرایط” دیده می شود، چه در دیاگوگ های نوشته شده، چه در چگونگی بیان رخداد، غیر واقعی و مصنوعی به نظر می رسند.
اوج غیر واقعی بودن دیالوگ ها زمانی است که بیننده در جریان فیلم به یک خبر رادیویی گوش می کند که در آن گفته می شود “برادران سپاه” یک گروه “ضدانقلاب” را دستگیر کردند که قطعا غیر از سالهای اول انقلاب، ادبیاتی نیست که طی سالهای گذشته در ایران در رادیو و یا تلویزیون در خبرنویسی مورد استفاده قرار گیرد.
فیلمساز در دیالوگهای بازجویی و یا دیالوگ های دوستان آتیه و شیرین در اثنای فیلم نیز با آنکه مرزهای عرفی کلامی را پشت سر می گذارد و تلاش می کند که با استفاده از کلمات رکیک آن را واقعی کند، عملا در ارتباط با مخاطب فارسی زبان ناموفق می ماند. برای بیننده غیرفارسی زبان هم ربط دادن استفاده از چنین زبانی با موقعیتی که کاراکترها در آن قراردادند معما است.
در واقع برای مخاطب در مجموع ربط دادن ادبیاتی که در فیلم به کار گرفته شده نمی تواند یک طبقه مشخص اجتماعی- اقتصادی و یا سیاسی را معرفی کند یا در شکافتن زندگی شخصی و اجتماعی کاراکترها نقشی ایفا کند. ضعفی که شاید زندگی نکردن در ایران و یا بی توجهی به تحقیق های جامعه شناختی در توسعه کاراکتر پیش از کار تولید نقش مهمی در شکل گیری آن داشته باشد.
زمانی که رضا (برادر آتیه)، رئیس بسیجی خود را به میهمانی رقص و آواز که در آن زنها بدون حجابند و لباس باز پوشیده اند و مشروبات الکی در میهمانی سرو می شود دعوت می کند، از جمله دیگر سکانس های فیلم است که به نظر غیرمنطقی و غیرقابل هضم به نظر می رسد.
هیچ معنی نمادینی هم از گذاشتن چنین سکانسی نمی توان برداشت کرد جز ناشیانه بودن پرداخت روابط بین کاراکترها در فیلم که در جاهای دیگر هم تکرار می شود. برای مثال کسانی که در ایران در خانواده های غیرمذهبی و آزاد به لحاظ پوشش و خوراک و روابط زن و مرد زندگی می کنند، طبیعتا از وارد کردن همکاران مذهبی به مناسبات شخصی خود پرهیز می کنند.
مریم کشاورز در بسط برخی از سکانس ها و توضیح برخی از روابط حساسیت زیادی به خرج می دهد، اما از سوی دیگر بسیاری از مسایل و روابطی که در فیلم به تماشاگر نشان داده می شوند، رها می شود و تکلیف بیننده با آنها مشخص نیست.
نحوه داستان گویی از ابتدا تا پایان دچار گسست های زیادی است. در توسعه شخصیت کاراکترها هم تناقضاتی دیده می شود، به طوریکه گاه به نظر می رسد که فیلم نسخه کوتاه شده ای است که برخی از قسمت های آن عملا به نمایش در نمی آید.
از نقاط قوت کار مریم کشاورز بازی های خوبی است که در این فیلم از آتیه و شیرین (دو دخترجوان)، رضا (برادر) و پدر و مادر خانواده گرفته است. در این بین رضا، بازیگری طبیعی به نظر می رسد که کاملا در نقش خود قابل باور است. پدر خانواده نیز نقش مهمی در باور پذیرکردن دیالوگ ها دارد.
استفاده از موسیقی های روز ایرانی -از جمله موسیقی رپ که این روزها در اکثرفیلم هایی که در ایران و خارج از ایران ساخته می شوند نقش پررنگی ایفا می کند- در فیلم “شرایط” حضوری تاثیرگذار و موفقی دارد.
اما تلاش کارگردان برای ربط دادن رابطه عاشقانه همجنسگرایانه دو دختر به وضعیت اجتماعی سیاسی ایران و نبود آزادی بیان عملا یک تلاش ناموفق است و این ارتباط با گنجاندن صحنه های کلیشه ای مانند ریختن در پارتی شبانه یا آزار و اذیت در تاکسی… هیچگاه برقرار نمی شود.
در واقع کارگردان در پیوند دو موضوع، یکی رابطه جنسی با هم جنس و پیچیدگی های چنین رابطه ای در محیط خانواده ایرانی و دیگری محدودیت هایی که توسط جامعه و حکومت تحمیل می شود، کمتر به نقطه ای از هماهنگی می رسد وعملا چنین انتخابی به گسست موضوعی و داستان گویی اش منجر می شود.
فیلم “شرایط” فیلمی است که عوامل موفقیت در فروش را دارد: صحنه های عاشقانه و سکسی، زبان نامتعارف و جسورانه (حداقل در قیاس با سایر فیلم هایی که در مورد ایران ساخته می شود)، ارائه تصویری خشن و بی رحم از حکومت وعوامل حکومتی و در نهایت نسل جوان سرخورده ایرانی که همه کدهایی هستند که مخاطب غربی را برای دیدن چنین فیلمی کنجکاو می کند.
در مجموع می توان گفت که “شرایط” تلاش می کند مرزهای مختلفی را در حوزه مربوط به فیلم های ایران پشت سر بگذارد و این تلاش در برخی لحظات با توفیق هم همراه می شود.
